ДОБРОТОЉУБИЕ – TOM III

Преподобниот отец Филотеј Синајски

Слово за трезвението во 40 глави

1. Ние имаме духовна борба, која е потешка од видливата. Дејствителот на побожноста треба така да се труди и таква цел да има во својот ум, за да го добие, како бисер или скапоцен камен, спомнувањето за Бога – совршено сместено во сокровиштето на срцето. Треба да напуштиме сѐ, па дури и нашето тело, да го презреме и самиот сегашен живот, за да Го придобиеме единиот Бог во нашето срце. И свети Јован Златоуст рекол: „Самото духовно гледање на Бога е доволно за да ги победиме лукавите духови.“

2. Оние што водат духовна борба треба со сета своја усрдност да си изберат, според укажувањето на Светото божествено Писмо, духовни вежби и да ги стават на својот ум, како лековити фластери. Така, наутро, како што нѐ поучува еден од нашите духовни учители, треба да стоиме храбро и неотстапно кај вратата на нашето срце, со силно спомнување за Бога со непрестаната Христова молитва, и со оваа духовна стража да ги убиваме нашите духовни непријатели, односно со вера и со засилено спомнување за Бога, кое нѐ издигнува да им ги сечеме, заради Господа, главите на силните помисли на злото, кои ја водат духовната борба против нас, зашто, како што ни е познато и во духовните подвижнички трудови постои извесен божествен поредок и ред на дејствување. – Затоа е потребно да се принудуваме заради царството небесно сѐ додека не си одредиме време кога ќе се храниме. Потоа, откако ќе Му оддадеме благодарност на Бога, Кој поради Своето човекољубие нѐ храни со двојна храна – духовна и телесна, треба усилено да се потрудиме да си спомнуваме и да размислуваме за смртта. А идниот ден пак треба доброволно да се зафатиме со она што е веќе востановено за наша утринска работа. Зашто и при овој и ваков секојдневен начин на дејствување, едвај ќе можеме со Божја помош да ги избегнеме мрежите, распнати од нашите духовни непријатели. Впрочем, кога ќе се утврди во нас ваквото духовно дејствување, тоа ги раѓа во нас следниве три добродетели: верата, надежта и љубовта, од кои верата нѐ расположува за вистински страв Божји, надежта – ни помага да го победуваме секој ропски страв и нѐ приведува кон Божјата љубов. Ако надежта не посрамува, која обично раѓа двојна љубов, на која се крепат законот и пророците, тогаш и љубовта од своја страна никогаш не отпаѓа, ни во овој живот, зашто таа бива овде причина за извршување на Божјите заповеди, – а ни во идниот.

3. Многу ретко можат да бидат најдени оние што се безмолвни и со умот. Тоа им припаѓа само на оние, кои ги употребуваат сите средства, за да ја привлечат кон себе Божјата благодат, и да се исполнат со сите радости, што произлегуваат од неа. – Затоа, ако, слично на нив, сакаме да ги извршуваме овие духовни дејности, оваа Христова филозофија, во пазењето на умот и на трезвеноста, да го започнеме овај пат со воздржувањето од многу јадења, со тоа што ќе утврдиме да употребуваме толку јадење и пиење, колку што е потребно за одржувањето на нашето тело, – во најмала можна мерка. Трезвеноста со право се нарекува пат, зашто тоа нѐ води во царството Божјо, – и во она, што е во нас, а и во идното. Трезвението се нарекува уште и духовна работилница, зашто тоа ги изработува и изгладува начините на умствените дејствувања и она што е страсно го преработува во бестрасно. Тоа е и како некое прозорче, низ кое Бог погледнува и му се јавува на умот.

4. Таму, каде што има смирение, спомнување за Бога со трезвеност и внимание, како и честа молитва, која се устремува против духовните непријатели, таму е и местото за Бога или небото во срцето, во кое се плашат поради тоа да престојуваат демонските сили, затоа што во ова место живее самиот Бог.

5. Ништо нема поразорно од многу говорење и од опасната невоздржливост на јазикот. И ништо друго толку силно не го растројува и уништува богатството на душата. Зашто, она што секој ден го изградуваме во себе, тоа бива уривано од многусловието. И она што го собираме со голем труд, тоа јазикот, преку оваа своја болест, одново го расфрла. Има ли нешто полошо од оваа невоздржливост на јазикот? Јазикот е невоздржливо зло. Потребно е да му поставиме граници, да го зауздаме и да го стесниме и ќе, речам вака, да го примораме – само да им служи на вистинските потреби. Кој може да ја искаже сета душевна штета, која произлегува од невоздржувањето на јазикот?

6. Првата врата, која води во духовниот Ерусалим, во вниманието на умот, е разумното молчење на устата, иако умот уште не безмолствува; втората врата е умереното (определено во мала мера) јадење и пиење или воздржување; третата врата е непрестаното размислување и спомнување за смртта, што ги очистува умот и телото. Откако еднаш ја видов убавината на последната, и, со духот, а не со окото се насладив со неа, јас посакав да ја имам за своја сожителка во текот на целиот мој живот, зашто ги возљубив и нејзината убавина и нејзината добра работа. Колку е таа смирена, истовремено и радосна и жалосна, замислена, колку е исплашена од идното привидно измачување и колку се плаши од продолжувањето на животните случајности! Од своите телесни очи обично источува целителна жива вода, а од духовните изобилен извор на премудри помисли, кој истекува и потскокнува – го развеселува срцето. И токму оваа, како што реков, ќерка Адамова, јас ја засакав; секогаш сакав да ги имам мислата и размислувањето за смртта, секогаш сум сакал да ја имам неа за сожителка; со неа да спијам, со неа да разговарам, да истражувам заедно со неа што ќе биде со мене откако ќе го напуштам телото мое. Но често не ми го дозволува оваа помрачена ќерка на ѓаволот – заборавањето.

7. Има борба, во која духовите на злобата се борат тајно со душата преку помислите. Но, бидејќи душата е невидлива, тие пакосни лоши сили, кои сакаат само зло да ни прават, сообразно со суштината на нашата душа, ја напаѓаат со невидливи напади. И можат да бидат видени, како кај нив, така и кај душата и оружја и борбени планови: распоредот на борбените сили и начинот како да бидат водени борбите, измамливите итрини и ненадејните застрашувачки напади, како и бој гради во гради и победи и порази од едната и другата страна. Сепак, оваа духовна борба, која ја опишуваме овде, слична е со видливите борби, – ни недостасува само времето кога бива објавувана оваа војна. За отпочнување на видливата војна обично се одредува времето за нејзиното започнување, како и извесни одредени услови на војувањето; а оваа духовната, започнува без претходно објавување и одеднаш ги напаѓа самите длабочини на срцето, па, ако ја добие согласноста на самото искушувано срце, ја убива душата преку гневот. Зошто се покренува против нас ова војување и оваа борба? – За да не ја извршуваме Божјата волја, како што молиме говорејќи: „да биде волјата Твоја“ (Лука 11, 2), односно Божјите заповеди. И ако некој го ослободи својот ум од заблуди, па, во совршена трезвеност во Господа, почне внимателно да го набљудува дејството на невидливите непријатели, нивните напади во своето срце, нивните напади и на умот, преку различни фантастични мечтаења, тој ќе ги сфати сите овие работи врз основа на своето лично искуство. Затоа и Господ, управувајќи со Својата цел против злобните демони, и, како Бог ги гледа нивните замисли, во спротивност на нивните цели, ги поставил своите заповеди, со застрашување према нивните нарушители.

8. Откако придобиеме извесна навика во воздржувањето и во оддалечувањето од видливите зла, кои настануваат преку нашите пет телесни сетива, тогаш веќе ќе можеме да го пазиме и нашето срце со помошта на нашиот Спасител Господ Исус Христос и да бидеме просветувани од Него и со некаква топла расположба со умот наш да вкусуваме од Неговата добрина. Зашто Божјиот закон сме го примиле само заради очистувањето на нашето срце, така што: кога облаците на лошите мисли ќе ги изгониме од атмосферата на нашето срце и ќе ги одгониме со нашето непрекинато внимание, да можеме, како во јасен ден, да Го видиме чистото Сонце на правдата – Исуса, и макар само донекаде да се просветиме во умот свој со зборовите на Неговата величественост, бидејќи тие не им биваат откривани на сите, туку само на оние што го очистиле својот ум.

9. Ние сме должни секој ден да бидеме во таква расположба, во каква треба да се појавиме пред лицето на Бога. Зашто и светиот пророк Осија вели: „Врати се и ти кон својот Бог; биди милостив и справедлив, и секогаш надевај се на твојот Бог“ (Ос. 12, 6). И светиот пророк Малахија говори од името на Бога, велејќи: „Синот го почитува татко си, а робот – господарот свој; а ако сум Јас татко, тогаш каде е почитта кон Мене? И ако сум Јас Господ, тогаш каде е стравот пред Мене – вели Господ Саваот“ (Малах. 1, 6). Исто така, и апостолот пишува: „Да се очистиме од секоја нечистотија на телото и на духот“ (2. Кор. 7, 1). A премудриот Соломон ни внушува, велејќи: „Од сѐ, што е за пазење, најмногу чувај го срцето свое, зашто од него се изворите на животот“ (Изрек. 4, 23). Самиот, пак, Господ наш Исус Христос ни заповеда: „Очисти ја чашата и чинијата најнапред внатре, за да бидат чисти и однадвор“ (Матеј 23, 26).

10. Како плод на нашите неумесни зборови понекогаш е омразата на оние што нѐ слушаат; понекогаш – прекор и потсмевање – кога ќе ја видат неразумноста на нашите зборови; понекогаш – осквернување на совеста, а понекогаш осудување од Бога и ожалостување на Светиот Дух, што е и пострашно од сѐ друго.

11. Оној што, очистувајќи го своето срце и, со помошта на Господа, го искорнува гревот од своето срце, тој се труди да го придобие Божјото знаење. И ако успее со умот свој да го види она што е невидливо за многумина, тој не треба да се гордее пред другите заради тоа. Што е меѓу созданијата почисто и од бестелесните и што е она што знае повеќе и од ангелот? Но и ангелот, откако се погордеал бил турнат од небото и паднал како молња. Неговата гордост Господ му ја сметал како нечистотија пред Себе. Познато е што прават копачите на злато; и ти спушти се под сите, под самата земја за да го добиеш златото на знаењето.

12. Апостолот вели: „Секој, натпреваруваш се воздржува од сѐ “(1. Кор. 9. 25), зашто е неможно да го пренаситуваме нашиот стомак со храна и да се бориме со лошите невидливи духови, кои ни посакуваат секакво зло. Ова е за нас тешко затоа што сме врзани со нашето земно тело, кое е тешко и кое секогаш се бори против нашиот дух. Апостолот пишува: „Царството Божјо не е јадењето или пиењето“ (Рим. 14, 17); „Копнежот на телото е непријателство против Бога, тој не му се подредува на законот Божји затоа што не може“ (Рим, 8, 7). Очевидно е дека не може, затоа што е земно и е составено од течности, од крв и од земни материи, кои се секогаш страсно сврзани со земното и кон земното тежнеат; тие се насладуваат со погубните задоволства на земниот живот. Апостолот пишува: „Оние, кои живеат по телото, не можат да Му се допаднат на Бога“ (Рим. 8, 8).

13. Ние имаме голема потреба од смирение, ако искрено се грижиме за запазувањето на својот ум во Господа, пред сѐ, во однос према Господа Бога, а потоа – во однос према луѓето. Должни сме, на секој начин, секогаш да се смируваме во нашето срце, да ги употребуваме сите можни средства за да го смириме. Како што е познато, срцето наше го смируваат спомнувањата за нашиот изминат живот во вој свет, ако си спомнуваме за тоа, како што треба. Исто така, во оваа смисла ни помагаат и спомените за гревовите на нашата младост, кога си спомнуваме за она што сме правеле во нашата младост. Тогаш обично се смируваме, солзи преливаме и на Бога Му благодариме. Нас нѐ смирува и споменувањето за смртта, која при тоа раѓа и радосен плач со солзи – со радост и со трезвеност на умот. И спомнувањето и размислувањето за страдањата на нашиот Господ Исуса Христа – го смируваат нашето земно мудрување и нѐ поттикнуваат да гледаме со наведнати глави кон земјата. Исто така, ова ни дарува и солзи. Но над сѐ и пред сѐ друго, душата наша особено ја смируваат сеќавањата за големите Божји добрини лично према нас: тогаш кога си спомнуваме за нив во подробности, зашто нашето војување и нашите борби се против гордите демони, кои никогаш не Му се благодарни на Бога.

14. Не отуѓувај се, поради твоето самољубие, од овие спасоносни душевни лекарства, ако си таков, за да имаш потреба од нив. Зашто инаку не можеш да бидеш ученик на Христа и подражувач на светиот апостол Павле, кој за себе вели: ,,He сум достоен да се наречам апостол“ (1. Кор. 15, 9), a нa друго место си спомнува дека бил хулител, гонител и мачител (сп. 1. Тим. 1, 13). – Гледаш ли, горделивецу, дека и оној што бил веќе свет, не го заборавил својот изминат живот? Па и сите светии, од почетокот на светот досега, се облекувале во оваа најпоследната света Божја облека на смирението. Смирението е свето и со право треба да се именува божествена добродетел, заповед и облека Божја. Исто така, и ангелите, и сите свети божествени сили, ја извршуваат и пазат оваа добродетел, знаејќи дека сатаната паднал кога се погордеал, па се плашат од паѓањето и од гревот. Тој е сега во пеколната бездна заради својата гордост. Го знаеме и тоа како и Адам паднал заради својата гордост. Имајќи ги пред нашите очи примерите на оваа возвишена добродетел, да настојуваме на секој начин да се смируваме, колку што имаме сили за тоа, И да се ползуваме со веќе посочените лекарства. Да се смириме и душевно и телесно: и во мудрувањето, и во желбите, и во зборовите, и во помислите и во нашиот надворешен изглед. Она за што особено треба да се грижиме, тоа е Исус Христос, Божјиот Син и Бог – да не биде против нас. Премудриот Соломон вели: „Над оние што се подигруваат, Бог се потсмева, а на смирените им дава благодат“ (Изрек. 3, 34). „Секој горделив по срце е одвратност пред Господ“ (Изрек. 16, 5). А Спасителот наш Господ Исус Христос вели: „Секој што самиот себе се возвишува, ќе биде понизен“ (Лука 18, 14); „поучете се од Мене, бидејќи сум кроток и смирен по срце, и ќе најдете спокојство за душите ваши“ (Матеј 11, 29). Па затоа треба добро да внимаваме.

15. Нашиот Господ и Спасител ни говори: „Пазете се: вашите срца да не бидат натажени од прејадување и пијанство, и тегобни грижи за овој живот, за да не ве затекне оној ден ненадејно“ (Лк. 21, 34). А апостолот пишува: „Секој натпреварувач се воздржува од сѐ: тие – за да добијат распадлив венец а ние – нераспадлив“ (1. Kop. 9, 25). Знаејќи ги сите овие искажувања од Светото Писмо, нашиот живот да го минуваме во воздржување. Пред сѐ, да ги оставиме многубројните јадења, да ги научиме нашите тела на она што е добродетелно, давајќи му умерена храна. Зашто само на таков начин се скротуваат разиграните похотти и му се потчинуваат на разумот; изобилната храна е причина за разгорување на гревот. Но тогаш полесно е воздржувањето и од другите гревови. Основа на секоја добродетел е воздржувањето, односно свесното оддалечување од секое зло; затоа, тоа е причина на чистотата, после Бога, извор и подател на сите блага; тоа е секојдневното воздржување, одредената мерка во јадењето.

16. Како што сатаната, спротивставувајќи Му се на Бога, со желба да не биде извршувана Неговата волја, односно Неговите заповеди, преку нас војува против Бога со тоа што се обидува да ни пречи да ја извршуваме Божјата волја, така и Бог, сакајќи да ја извршуваме Неговата света волја, Неговите свети заповеди, исто така, преку нас сака да ја спречи лошата намера на лукавиот. Безумната желба на нашиот духовен непријател Му се спротивставува на Бога со тоа што сака нас да нѐ наведе да ги престапиме Божјите заповеди, а Самиот Бог ја победува преку човечката немоќ. И гледај, не бива ли сето ова така? – Сите боженствени заповеди поставуваат закони за трите делови на нашата душа и ја прават здрава преку она што ѝ заповедаат. И оној кој точно ги извршува овие Божји заповеди, тогаш сите три делови на неговата душа се навистина здрави. Но ѓаволот дење и ноќе води војна против овие три дела на нашата душа. А, ако ѓаволот војува против нив, јасно е дека тој, всушност, војува против Христовите заповеди, зашто Христос преку заповедите ги покрива трите дела на човечката душа: раздразнителните, пожелните и мисловните сили на душата. И гледај: заплашувањето дека секој кој се гневи на својот брат ќе биде виновен пред судот (сп. Матеј 5, 22), и следните потоа заповеди, – се лекарства за раздразнителниот дел на душата. Оваа заповед , како и останатите што се ставени заедно со неа, непријателот се обидува да ги оневозможи внатре преку помислите: љубовта према препирките, злобата и зависта. Го знае тоа нашиот и Божјиот противборец дека управителот на раздразнителниот дел на душата е силата на мислењето. Затоа најнапред ги пушта своите стрели врз неа преку помислите, преку: подозревањето, зависта, желбата за расправии и караници, лукавството, суетата, и ја наговара мисловната сила да ја отфрли власта, која ѝ е наложена, да се ослободи од неа и да си воспостави своја власт, па на тој начин да ја остави раздразнителноста сама на себе да ја остави без никаква управа. Тогаш раздразнителноста, откако веќе го отфрлила својот управител, без секакво задржување – преку устата да ги изговара сите зборови, кои и пред тоа биле вложувани, преку непријателските помисли, затоа што тогаш веќе не дејствува власта на умот; тогаш срцето не бива исполнето со Божјиот дух и со божествените помисли, туку со демонската нескротлива злоба или, како што вели нашиот Господ Исус Христос: „Од добрата ризница на своето срце изнесува добро“ (Лука 6, 45). А кога ѓаволот на тој начин ќе го доведе човекот до тоа – да почне со зборови да го искажува она што пред тоа било само замислувано внатре во душата; тогаш тој непријателски (ѓаволски) пленик не само што ќе му рече на братот свој „празноглав“ или „будала“ (сп. Матеј 5, 22), туку ќе му назборува и многу други навредливи зборови, така што може да дојде до караница, па дури и до убиство. Еве, какви итрини употребува лукавиот по однос према заповедта, која ни е дадена од Бога: да не се гневиме попусто. – А навистина, може воопшто да не дојде до навредливи зборови и да сето она што е непожелно, ако веднаш штом настане раздразнувањето, – со молитва и со внимание према она што станува внатре во нашата душа, ги изгониме од нашето срце сите мисли што го раздразнуваат и разгоруваат. Душегубецот ја постигнува својата лоша цел само тогаш кога ќе најде некого кој, под дејство на вложените помиси во неговото срце, е готов да ги погази Божјите заповеди.

17. А што ѝ наредува Бог на делот од нашата душа, кој пожелува? Еве што: „Секој што ќе погледне на жена со желба кон неа, тој веќе извршил прељуба со неа во срцето свое“ (Матеј 5, 28). И каква мрежа плете против оваа заповед духовниот злосторник, кој гледа дека ни е дадена ваква заповед? Бидејќи предметите, кои можат да ја разгорат оваа наша желба се оддалечени, тој се вовлекува внатре во нас и таму подигнува похотлива борба против спомнатата Христова заповед – ова го прави тој на следниот начин: тој слика и отпечатува во нашата душа блудни слики. Дури понекогаш се случува да слушаме и зборови, кои ја разгоруваат блудната страст, а се случуваат и многу други работи, под дејство на лукавиот демон, за што знаат оние, кои претрпеле искушенија во духовните борби.

18. На крајот, која заповед ѝ дава раководни правила на умствената сила? – Еве ги заповедите за умствената сила. „Зборот ваш да биде: ‘да’, ‘да’ или ‘не’, ‘не’, а сѐ што е повеќе од тоа, од лукавиот е“ (Матеј 5, 37); „и ниеден од вас, кој нема да се откаже од сѐ што има, не може да биде Мој ученик“ (Лука 14, 33); „влезете низ тесната врата“ (Матеј 7, 13). Нашиот противник, сакајќи и оваа мисловна сила, која е како некој храбар војвода, да ја потчини на себе, во почетокот ѝ ја одзема способноста правилно да мисли, преку помислите на чревоугодието и мрзливоста. Па, откако на тој начин го лишил од неговата власт над другите душевни сили, штом ќе ја исмее како да е некаков пијан водач, ја натерува да ги извршува неговите внушувања и желби, откако ги употребува како свои помошнички раздразливоста и похотливоста. А овие сили, раздразливоста и похотливоста, бидејќи оставени од умствената сила, почнуваат сите наши пет телесни сетива, како свои послушни слуги, да ги прават орудија на јавните гревови и, како последица на тоа, еве какви гревови и паѓања следат! Кога умот од внатре не ги заузда и не ги врзе чувствата, тогаш очите, од љубопитност, – шараат насекаде, ушите сакаат да слушаат за суетни работи, вкусот се разнежнува, устата станува незадржлива, рацете се пружаат да го дофатат она што не е дозволено. По ова следи наместо правда – неправда, наместо мудрост – неразумност. наместо целомудрие – блуд, наместо храброст – страшливост. А овие четири главни добродетели: правдата, мудроста, целомудието и храброста се такви, така што, ако се здрави и ако ја имаат својата сила во душата, тогаш тие добро управуваат со трите нејзини дела: ги задржуваат чувствата од сѐ што е наредно. И тогаш умот, живеејќи во тишина, управува со другите сили според Божјите заповеди и ги одржува во послушност, па затоа лесно победува во духовната борба. А кога, од невнимание, дозволи другите сили да дојдат во збркана и збунета состојба, тогаш, бидејќи бива победуван од нападите на лукавиот, ги престапува Божјите заповеди. А по престапувањето на заповедите следува или соответно покајание или измачување во идниот живот. Затоа, многу добро нешто е – ако е умот секогаш трезвен, бидејќи преку трезвеноста, во која состојба треба да биде според самата своја природа, тој тогаш станува вистински пазител на Божјите заповеди.

19. Гревољубивата душа, бидејќи оградена како со ѕидови од духовите на злобата, бива врзувана со веригите на мракот, и поради тој мрак не може да се моли како што треба, затоа тајно се сврзува со него, внатре во своите скришности и длабочини, без и таа самата да е свесна за тоа и ослепува со своите внатрешни очи. И кога ќе дојде на себе, кога ќе се освести, таа тогаш прибегнува молитвено при Бога и ќе почне во молитвата да се отрезнува. Тогаш ќе почне постепено да се разрешува од темнината со силата на молитвата; инаку не постои друга можност за нејзиното ослободување. И тогаш таа доаѓа до сознание, дека внатре во срцето се води борба, дека постои едно скриено судрување – војна на помислите, кои се поттикнувани од духовите на злобата, како што сведочи и Светото Писмо, кога вели: „Ако гневот на оној што владее избувне врз тебе, не напуштај го местото свое“ (Проп. 10, 4). А местото, каде што умот стои тврдо, е во добродетелите и трезвението. – Има стоење и во добродетелниот и во грешниот живот. Зашто Светото Писмо вели: “Блажен е оној, што не го следи советотн на безбожниците, не застанува на пат на грешници и не седи во друштво на развратници“ (Псал. 1, 1). A апостолот нѐ поучува: „Така стојте, откако ќе се опашете со вистината и ќе се облечете во оклопот на праведноста“ (Ефес. 6, 14).

20. Да се трудиме силно да Го задржуваме Христа, зашто не се малкумина оние што се обидуваат да ни Го земат од душата. Не треба да дозволиме Христос да се оддалечи од нас „бидејќи на тоа место имаше многу народ“ (Јован 5, 13). Но, Него не можеме да Го задржиме без тежок душевен труд. Да се трудиме да го чувствуваме и следиме во Неговото човечко живеење во нас – во нашето тело, та и нашиот живот смирено да го живееме. Да ги чувствуваме Неговите страдања, така што, угледувајќи се на Него, и ние трпеливо да ги поднесуваме сите тешкотии и страдања. Да ја вкусиме Неговата неискажлива промислителна смиреност за нас и за нашето спасение, та нашата душа од овај сладок вкус – да познае колку е благ Господ. А над сѐ и пред сѐ, да веруваме во Него и да Му веруваме на сѐ што ни говори; секој ден да ја чекаме Неговата промисла, која се однесува на нас, па што и да ни се случи, што и да нѐ сретне, да го примиме тоа со благодарност, љубов и радосна благодарност; да се научиме да Го гледаме Единот Бог како Управител со сѐ и над сѐ според божествените закони на Својата премудрост. Кога ќе го направиме сето ова, тогаш нема да бидеме далеку од Бога. При тоа, треба да знаеме, дека побожноста е совршенство, кое нема крај, како што рекол некој од богоносните и духовно совршени наши отци.

21. Кој го искупува добро времето на својот живот, тој бива непрестоно зафатен со помислата и спомнувањето за смртта, а преку тоа мудро го ослободува својот ум од страстите; тој обично почесто и појасно ги гледа секој миг бесовските напади, отколку оној што го минува својот живот без да си спомнува за својата смрт, кој се надева своето срце да го очисти само со дејството на својот разум, а не со тоа – што својата мисла секогаш ќе ја чува натажена и расплакана. Таквиот, мислејќи дека со своето јасно размислување ќе ги држи сите погубни страсти во свои раце, не знае дека со тоа се врзува со една од најлошите страсти – со високото мислење за себе, зашто чека да преуспева во доброто без Божјата помош. Тој треба да се труди, за да се отрезни, та поради својата надуеност да не биде лишен и од својот разум. Зашто, како што вели свети апостол Павле: „Знаењето возгордејува, а љубовта наградува“ (1 Кор. 8, 1). Душата, која собира знаење од сите страни, се гордее пред оние, кои, како што им се чини, помалку знаат од нив; ова го прават, како што мислам јас, затоа што во нив нема ни искра од љубовта што сѐ поправува. А оној што ја има помислата, која непрестано помислува за смртта, тој многу појасно од другите ги забележува нападите на демоните, а со тоа полесно ги прогонува и уништува.

22. Сладосното споменување за Бога, за нашиот Спасител Господ Исус Христос, заедно со срдечниот гнев и спасоносносната огорченост, обично ги уништуваат сите измамливи помисли, разните внушувања, зборови, мечтаења, мрачни вообразби, со што настапува нашиот духовен непријател, кој погубува сѐ и кој сака да ги проголта нашите души. Ако го повикуваме Исуса во нашите молитви, Он сѐ лесно изгорува. Зашто спасение немаме во никого, освен во Исуса Христа. Ова го рекол и Самиот наш Спасител, велејќи: „Без мене не можете да направите ништо“ (Јован 15, 5).

23. Па затоа, секој час и секој миг да го пазиме нашето срце од оние помисли што го замаглуваат нашето душевно огледало, во кое треба да се одразува и со светлина да се отсликува само нашиот Спасител Господ Исус Христос, Кој е премудроста и силата на Бога Отца. Непрестано да го бараме царството небесно внатре во нашето срце. И најпосле ќе ги најдеме таинствено во нас самите: и зрното, и бисерот, и квасецот, и сѐ друго, ако го исчистиме окото на нашиот ум. Затоа и нашиот Господ Исус Христос рекол: „Царството Божјо е во вас внатре“ (Лука 17, 21), подразбирајќи Го под тоа Бога внатре – во нашето срце.

24. Трезвеноста ја очистува нашата совест до вистински болскот. А совеста, кога е така очистена, ја изгонува од внатре секоја темнина, слично на светлина откако се дигне покривалото што било над неа. А откако ќе биде изгонета темнината, совеста, при непрекинливо продолжување на вистинската трезвеност, одново го покажува она што било заборавено, или што се скривало и не било подложено на светлината на сознанието. Истовремено, преку трезвението, совеста нѐ поучува како да ја водиме невидливата борба со духовните непријатели, која се води преку умот; нѐ учи и како да војуваме со нашите мисли, – нѐ учи како да управуваме со коњот за време на борбите, како вешто да ги исфрламе стрелите на добрите помисли кон непријателите, а не позволувајќи да биде повредуван од нивните стрели нашиот ум, кој се скрива во Христа – саканата светлина. Оној што ја доживеал оваа светлина, тој ме разбира за каква светлина говорам. Вкусувањето од оваа светлина ја измачува со поголем глад душата, која се храни со неа, но никогаш не се наситува; и колку повеќе јаде од неа, толку е погладна. Оваа светлина, која го привлекува умот кон себе, како сонцето што ги привлекува очите, е светлина што не може да се објасни сама по себе, која сепак станува објаснива, само не со зборови, туку преку личниот опит на оној, кој ќе го прими нејзиното дејство, или поточно речено, оној што претрпува рани од неа. Но мене ми се заповеда да молчам, иако умот сѐ уште би сакал да се насладува со разговорот за неа, за она за што станува овде збор.

25. Апостолот нѐ поучува, велејќи: „Трудете се да имате мир со сите и светост, без која никој нема да Го види Господа“ (Eвp. 12, 14), заради придобивање на љубовта и чистотата, зашто тие се и мирот и светлината. А со гнев треба да се вооружаме само против демоните, кои се гневат против нас и нѐ напаѓаат. Но, слушај како треба секој час да ја водиме војната која дејствува во нас. Постапувај вака: со трезвеноста соедини ја молитвата, и тогаш трезвеноста ќе ја засилува молитвата, а молитвата – трезвеноста. Трезвеноста, надгледувајќи непрестано сѐ што станува внатре во нас, забележува како нашите духовни непријатели се обидуваат да влезат внатре во нас, и, според своите сили, им го спречува влегувањето и истовремено Го повикува на помош Господа Исуса Христа: Тој да ги набрка овие лукави напаѓачи. При тоа, нашето внимание го препречува влезот со своето спротивставување, а повиканиот Христос ги прогонува демоните заедно со нивните мечтаења.

26. Умот свој пази го со силно и напрегнато внимание. Штом забележиш некоја непријателска помисла во себе, спротивстави и се веднаш, но воедно брзај да Го повикаш Господа Исуса Христа за да им се одмазди. А преслаткиот Исус, додека уште Му говориш и Го повикуваш, ќе ти одговори и ќе ти рече: „Еве Ме, со Тебе сум, за да те одбранам и да ти помогнам!“ Но ти и потоа, откако, по твојата молитва, сите непријатели ќе бидат прогонети, продолжувај срдечно да внимаваш со умот твој. Зашто ете, веднаш потоа, нови бранови на лоши помисли, помногубројни од предходните, едни по други ќе се устремуваат на тебе и ќе те напаѓаат, така што душата, како да е на отворено море, почнува да потонува и како да е веќе пред загинување. Но и Спасителот Исус, разбуден од учениците, како Бог, им забранува на лошите ветрови од лошите помисли и тие стивнуваат и се смируваат. А ти, откако бидеш ослободен од непријателските напади, за час или за миг, прослави Го својот Спасител и вдлабочи се со помислите за твојата смрт.

27. Нашиот животен пат да го минуваме со внимание на срцето и со душевно чувство. Вниманието и молитвата, бидејќи секој ден соединувани, извршуваат нешто со огнената колесница на светиот пророк Илија, издигнувајќи го во небесни височини оној што е исполнет со нив. И што зборувам јас? Оној што ја има трезвеноста во себе или настојува да ја внедри во себе, неговото срце веќе станува духовно небо – со свое сонце, своја месечина и свои звезди, и станува живеалиште на Бога, Кој не може во ништо да биде собран, според Своето таинствено знаење и издигнување. Оној што има љубов според божествената добродетел, нека се труди секој миг да го изговара името на Господа и со сета своја усрност да се труди зборовите свои да ги претвора во дела. Оној што прави усилби и ги задржува своите пет сетива, преку кои душата бива повредувана, тој секако го прави најлесно подвигот на срцето во духовната борба. Па затоа, обидувај се да ги спречуваш сите надворешни и за душата штетни напади и впечатоци, а бори се со помислите, кои се раѓаат внатре од нив, со помош на средствата, кои ти се дарувани од Бога, раководејќи се со духовниот опит: со трудот на твоите бдеења зауздувај ги телесните задоволства; биди воздржлив во јадењето и пиењето; доброволно истошти го твоето тело, така што, со тоа благовремено да ја олесниш борбата во своето срце. Со сето ова ќе cи правиш добро самиот на себе, а не на другите. Измачувај ја твојата душа со помислата за смртта, а со помислата за Исуса Христа – собирај го твојот расеан ум, особено ноќе, кога е умот обично почист и посветол, јасно соѕерцавај Го Бога и сѐ што е божествено.

28. Да не се откажуваме ни од трудовите на телесното подвижништво, зашто, како што и пченицата расте од земјата, така и од нив расте духовната радост и опитност во доброто. Барањата на нашата совест да не ги одбиваме со нашите лажни умувања, зашто она што ни го внушува тоа е спасоносно и корисно: таа секогаш ни ја посочува нашата должност, особено тогаш кога е очистена со живата и истенчена трезвеност на умот. Во тој случај, таа обично го изречува својот јасен суд за сѐ што среќаваш; судот нејзин е исправен и одлучен, без какво и да е колебање. Затоа, не дозволувај твоите лажни умувања да те оддалечат од правиот пат; совеста наша, внатре во нас, ни го објаснува животот – угоден на Бога; строго ја изобличува нашата душа, ако се извалкала од гревови; ни покажува и начин како да ги поправиме нашите прегрешенија, внушувајќи му на срцето наше да се покаеме, укажувајќи ги истовремено и неопходните лекарства – со сладосно убедување.

29. Димот што излегува од запалените дрва – тежок е и непријатен за очите, а потоа, откако дрвата се разгорат, тие даваат светлина и ги насладуваат оние, на кои пред тоа им причинувале непријатност. И вниманието, држејќи ги непрестано во напрегнатост нашите духовни очи, ја измачува и отежнува нашата глава. Но Исус Христос, Кого Го повикуваме во нашите молитви, откако ќе дојде, го просветува нашето срце. Спомнувањето за Него, заедно со нашето внатрешно просветлување – ни го дава најголемото од сите блага – Самиот Господ.

30. Нашиот духовен непријател, откако свикнал да го збркува нашиот ум, сака да нѐ расположи кон тоа – и ние заедно со него да се храниме со прашина и, иако сме создадени според Божјиот образ, да се влечеме на стомакот свој. Но Бог рекол: „И ставам непријателство меѓу тебе и жената и меѓу родот твој и породот нејзин“ (1. Мој. 3, 15). Затоа ние секогаш треба да копнееме и да воздивнуваме по Бога, така што да можеме секој ден да го поминеме без да бидеме повредени од вжештените стрели на ѓаволот. Бог, преку Својот пророк Давид, вели: „Бидејќи се надеваше во Мене, и ќе го избавам, и ќе го заштитам, зашто го позна името Мое“ (Псал. 90, 14). И уште: „Да, спасението од Него е блиску до оние, кои се бојат од Него“(Псал. 84, 9).

31. Блажениот апостол, избраниот сад, кој говорел од името на Христа, имајќи голем опит со она што настанува внатре во човечката душа – во невидливата душевна борба, им вели на Ефесјаните: „Нашата борба не е против крвта и тело, туку против началствата, против властите, против светските управители на темнината од овој век, против поднебесните духови на злобата“ (Ефес. 6, 12). Исто така, и светиот апостол Петар вели: „Бидете трезвени, бидете будни, зашто вашиот противник, ѓаволот, обиколува кака лав што рика и бара некого да проголта; спротивете му се со тврда вера, знаејќи, дека такви страдања ги снаоѓаат и вашите браќа во светот“ (1. Петр. 5, 8-9). Самиот наш Господ Исус Христос, говорејќи за различноста на расположбата, со какви зборови се слуша Светото Евангелие, рекол: „Потоа доаѓа ѓаволот и им го одзема словото од срцата нивни, за да не поверуваат и да се спасат“ (Лука 8, 12), крадејќи го словото Божјо, од душите и, наведувајќи на заборавање. И пак светиот апостол Павле вели: „Со својот внатрешен човек наоѓам наслада во законот Божји, но во своите телесни делови гледам друг закон, кој војува против законот на мојот ум и ме држи заробен на гревовниот закон, кој е во моите органи“ (Рим. 7, 22-23). Сето ова ни го кажале, за да нѐ научат – да знаеме што е скриено во нас.

32. Разумот, кога ќе ги загуби самопрекорувањето и смирението, обично се гордее и помислува дека е тој над многумина. Сакајќи да ја знаеме нашата немоќ, да мудруваме така, како што мудрувал оној, кој рекол: „Браќа, јас не мислам дека сум го достигнал тоа; но едно правам: не заборавам она што е зад мене, а се стремам кон она што е пред мене, трчам кон целта – кон наградата на горното призвание од Бога во Исус Христос“ (Филип. 3, 13-14). И пак: „Јас, пак, така трчам, но не како без цел; не се борам како оној што удара по ветар; туку го истоштувам и го поробувам телото, та проповедајќи им на другите, да не бидам и самиот отфрлен“ (1. Кор. 9, 26-27). Гледаш ли какво смирение и истовремено каков силен стремеж кон добородетелите? Гледаш ли какво било смиренито на светиот апостол Павле – на овој толку голем маж? Но, послушај што уште зборува овој апостол: „Христос Исус дојде во светот да ги спаси грешниците, меѓу кои сум прв јас“ (1. Тим. 1, 15) – а можно ли е да не се смириме ние, кои сме со таква лоша природа? Зашто, има ли нешто полошо од калта? И за Бога сме должни да размислуваме, бидејќи затоа сме и создадени; треба да се приучуваме и во подвизите на воздржувањето, за да можеме полесно да трчаме по нашиот Господ Исус Христос.

33. Неможно е оној што им се предава на лошите помисли – да биде чист од гревовите на надворешниот човек. За оние, кои не ги искоренуваат лошите помисли од своето срце, неможно е да не ги откриваат во соодветни лоши дела. Причината за тоа што некој гледа блудно е во тоа што пред тоа внатрешното око извршило блуд и се помрачило. Исто така, и причината да имаме желба да слушаме срамни работи се наоѓа во тоа што доброволно сакаме со нашите духовни уши да слушаме сѐ што ни шепотат нечистите ѓаволи внатре во нас за наша пропаст. Ние сме должни да се очистуваме во Господа и одвнатре и однадвор; секој од нас е должен да ги пази своите сетива и секојдневно да се очистува од страсни влијанија и прегрешенија. Како некогаш кога бевме неразумни, кога бевме водени со нашиот суетен ум, кога со целиот ум и со сите чувства ѝ робувавме на гревовната прелест, така сега, кога сме се одлучиле да живееме според Бога, треба со целиот ум и со сите чувства да работиме за живиот и вистински Бог, да живееме според Божјата правда и волја.

34. Најнапред бива обидот за уловување – дејство кога некој предмет паѓа врз она на што е фрлен; потоа соединувањето – кога вниманието е сковано со предметот – кога душата се занимава со нафрлената мамка и со неа е зафатена; понатаму е согласувањето – кога на предложениот предмет му е посветено должно внимание и тој успеал да предизвика желба и кога душата се согласила со него; по ова следува пленувањето – кога нафрлениот предмет ја запленува душата, која го засакува и тој како врзана робинка ја води кон извршување на делото; најпосле доаѓа страста – болеста на душата, која со често повторување, односно, често задоволување на една иста желба и свикнувањето или навиката со работите, со кои се задоволува и така, таа наклоност станува карактеристична особеност на карактерот. Еве, ова е бојното поле, на кое треба да извојуваме победа во нашата духовна борба! За ова вака говорат и светите отци.

35. Велат дека првиот обид за уловување е обична гола помисла или обична слика на нешто, која што туку се родила во нашето срце и му се претставува на нашиот ум; соединувањето е разговор со тој предмет или со неговата слика – страстен и бестрастен; согласувањето е наклоност на душата кон предметот што го гледаме со нашите очи – со наслада; пленувањето или заробувањето е насилно или недоброволно заробување на нашето срце во плен, задржување во тој предмет или сливање со него во еден живот – co предметот што го заробил; од ова сливање исчезнува секоја добра состојба во нас и го загубуваме нашиот душевен мир, а страста велат дека е внедрување на долговремена страсна приврзаност кон некој предмет или кон нешто. Од сите овие душевни состојби само првата е безгрешна; втората – не е сосема грешна; третата – е според мерката на противставувањето и борбата против искушението; духовната борба бива или причина за добивање духовни венци (кога ќе устоиме и ќе победиме) или за измачување (кога ќе бидеме победени).

36. Запленувањето бива на еден начин кога е за време на молитвата, а на друг – кога не е за време на молитвата. Страста несомнено води или кон сецело покајание или кон идните маки. Оној што ќе се спротивстави уште кога e искушението дадено како предлог, – тој еднаш за секогаш го пресекол сето она што е срамно. – Таков е нападот на демоните во духовната борба и против монасите и спрема мирјаните. Во оваа борба, како што кажале светите отци, има и победа и победени. Победниците ги очекуваат награди и венци, а оние што паднале и што се победени и што не се кајат – ги очекуваат маки. Да се бориме духовно против нашите духовни непријатели и да не дозволуваме нивните лоши совети да ги остваруваме во видливи гревовни дела. Да се потрудиме со ревност да го придобиеме во себе небесното царство, одгонувајќи го секој грев од нашето срце. Преку ова и вакво прекрасно дејствување ќе ја запазиме чистотата на нашето срце и непрестаната наша скрушеност пред Бога.

37. Многумина од монасите не го знаат прелестувањето на умот, кое го претрпуваат од демоните. Тие се трудат само нивните надворешни дела да бидат исправни, без да се грижат за својот ум; тие го минуваат својот живот во простота и без духовна будност. Бидејќи никогаш немале вистинска чистота на срцето, на нив воопште не им е позната темнината на внатрешните страсти. Оние што не знаат за духовната борба, за која говори светиот апостол Павле, немаат ни јасна и опитна претстава за доброто и за гревовни паѓања ги сметаат само грешните дела, не водејќи сметка за духовните победи и порази, кои не ги гледаат нашите телесни очи, затоа што се тие скриени и Му се познати само на Бога и на совеста на оној што се подвизува. Кон таквите се кажани зборови од Светото Писмо: „Го воведуваат Мојот народ во заблуда велејќи: – мир, а мир нема“ (Језек. 13, 10). За ваквите наши браќа, кои од незнаење се најдуваат во ваква состојба да се молиме и, колку е тоа можно, да се потрудиме да ги научиме, да се оддалечуваат не само од лошите дела, туку и од злото што дејствува во нашето срце. Кај оние што имаат божествена желба да ги очистат своите духовни очи, односно гледањето на душата, едно e Христовото дејствување, а друго е таинственото.

38. Вдлабоченото спомнување за смртта содржи навистина многу добродетели во себе.Таа е родителка на плачот, раководителка на сестрано воздржување, напомнувач за пеколот, мајка на молитвата и на солзите, стража на срцето, извор на самовдлабочување и расудување, чии чеда се: стравот Божји и очистувањето на срцето од страсните помисли – кои ќе опфатат многу Господови заповеди. Во тоа и такво срце тогаш се гледаат борбата и подвигот, кои биваат издржувани со краен труд и напор. А во ова се состои грижата на многумина од Христовите борци.

39. Некаков жалосен настан или некоја несреќа обично го растројуваат духовното внимание и, откако го изведат умот од неговата спасоносна добра расположба, го изгаснуваат сето она што е најдобро во неа, и го вовлекуваат кон желби за расправии и караници. А причина за ова големо зло во нас е тоа – што воопште не се грижиме за искушенијата кои нѐ напаѓаат секој миг, без да знаеме од која страна ќе бидат насочени против нас.

40. За да не нѐ растрои и да не нѐ ожалости ни една од маките, кои секој час нѐ посетуваат, штом ќе бидеме свесни за неизбежноста на некоја од нив, секогаш да бидеме со живо и јасно сознание за тоа. Затоа божествениот апостол и вели: „Затоа уживам во слабости, во навредување, во маки, во прогонување, во тага за Христос, зашто кога сум слаб, тогаш сум силен“ (2. Kop. 12, 10). И уште: „Сите, што сакаат да живеат побожно во Христос Исус ќе бидат гонети“ (2. Тим. 3, 12). Нему нека Му е слава во вечни векови и во целата вечност. Амин.

Обработи,
Отец Митко Попоски
Виндзор, Канада 2022