ДОБРОТОЉУБИЕ – TOM II

Свети Јован Касијан Римјанин

5. Борбата со осумте најглавни страсти

Преглед на духовната борба

23. Опишувајќи ја борбата со осумте главни страсти, ќе ги опишуваме нивните својства и ќе препорачуваме успешни лекарства против нив.

a) Борбата со чревоугодието (Кн.5-та)

24. Првата борба, во која треба да навлеземе, е борбата со чревоугодието или со страста на прејадувањето.

25. По однос на начинот на воздржувањето од храна или испосништвото, не може да биде едно исто правило за сите, зашто сите тела немаат еднаква сила, а и оваа добродетел – воздржувањето – не се извршува само со силата на душата, туку и со соодветна сила на телото. Не можат сите да држат пост по цели седмици; некои не можат без да земаат храна двапати или трипати седмично, а има и такви што не можат да издржат без храна ни до сончевиот залез. Исто така, не се за сите еднакво хранителни: овошјето, зеленчукот и сувиот леб. На едни, за да се наситат, им е потребно околу килограм храна, а други чувствуваат тежина, ако изедат толку или половината од тоа. Но сите што се воздржуваат треба да имаат една цел: да земаат храна колку што им е навистина потребно и никогаш да не се пренаситуваат. Зашто не само квалитетот на храната, туку и нејзиното количество ја раслабува душата, вложувајќи во неа штетен, гревовен оган.

26. Со каква храна и да се наситува нашиот стомак, од неа се раѓаат семиња на телесната похот, и умот, притискан од тежината на јадењето, веќе не е сила да управува добро со кормилото на размислувањето. Умот не го опива само прекумерното пиење вино, туку и прејадувањето со најобични јадења го прави нестабилен и колеблив, го лишува од чистите и непорочни помисли. Причината за развратот не било само опивањето, туку и пренаситувањето на стомакот. Слушај како Господ преку Својот пророк го прекорува Ерусалим, велејќи: ” Ете во каква состојба е беззаконието на сестра ти Содом и на ќерките нејзини: во гордост, во презаситеност, во празнина, и раката нејзина не помагаше силно човек во беда”(Језек.16,49). Со што згрешиле твојот брат Содом, ако не со тоа што јадела леб до наситување и прејадување? Зашто со таквото наситување со леб тие се распалувале со неугасливиот оган на телесната похот, па затоа според Божјиот суд биле изгорени со распален сулфур. Ако, на тој начин, само прекумерната употреба на лебот, земан со страста за прејадување, ги фрлил нив во бездната на развратот, тогаш што да кажеме за оние, кои и при најголемо здравје на своето тело си дозволуваат да јадат месо и да пијат вино во огромни количества, употребувајќи ги не толку, колку што им е тоа потребно за поткрепување на нивната немоќ, туку толку колку што им бара нивната похот за самоугодување.

27. Светите отци како мерка на воздржувањето пропишале да земаме толку храна колу што ни е потребно за одржување на телото и да престануваме да јадеме тогаш кога уште ни се јаде. Судејќи според ова, и оној што има немоќно тело може да ја пројавува добродетелта, воздржливост до совршенство, како и оние што се силни и здрави, ако со силата на својата волја ја зауздуваат својата желба за јадење, кога тоа на телото вистински не му е потребно. Зашто и светиот апостол Павле вели: ” Грижата за телото не претворувајте ја во похоти ” (Рим.13,14). Тој не ја забранил сосема грижата за телото, туку рекол дека таа грижа не треба да ја претвариме во похоти. Тој ни советува да не се грижиме за похотите на телото, а не ни забранил да го имаме она што е разумно и неопходно за одржување на животот, не ја исклучил грижата за одржувањето на животот. Првото ни го забранил затоа што преку угодувањето на телото да не пропаднеме во извршување на похотливи дела, а второто ни го дозволил затоа што, телото растроено поради неразумната строгост на воздржувањето, ќе се покаже немоќно за извршување на нашите духовни работи и трудови.

28. Затоа, мерката на воздржувањето треба да биде определена од совеста на секого. Секој од нас треба да си одреди такво воздржување, какво што бара од него борбата на неговите телесни искушенија. Се разбира, треба да ги држиме постите кои се определени со црковните правила, но ако по нив не ја запазуваме воздржливоста во употребувањето на храната, нивното држење нема да нѐ доведе до совршена чистота. Гладувањето за време на постите ќе има само таков плод, да го истошти и измачи телото, и не ќе може да ни помогне да ја добиеме чистотата на целомудрието, ако по изминувањето на постите почнеме да го пренаситуваме нашето тело, бидејќи чистотата на душата е нераскинливо врзана со гладувањето на стомакот. Затоа оној што нема непрестано ревност кон воздржувањето, тој ја нема ни чистотата на целомудрието. Ако по строгите пости, дојде изобилно употребување храна, плодот од нив брзо се загубува и се заменува со страста на чревоугодието. Подобро е разумно да се поткрепуваме со храна секој ден, отколу само одвреме навреме да имаме долг и многу строг пост. Неумереното воздржување од храна не само што ги колеба постојаноста и решителноста на душата, туку извршувањето на молитвата го прави безживотно затоа што телото е изнемоштено од неразумното воздржување.

29. За запазувањето на чистотата на душата и на телото не е доволно само воздржувањето од храна, ако кон него не бидат присоединети другите душевни добродетели. Така, пред сѐ, треба да се научиме на смирение преку добродетелта на послушноста, преку скрушеноста на срцето и изморувањето на телото. Не само што треба да избегнуваме да имаме пари, туку треба да се трудиме да ја искорениме и самата желба да ги имаме. Зашто не е достатно само тоа да ги немаме, што главно бива и по неопходност; не треба да си дозволиме да имаме ни желба да ги имаме, ако случајно некој сака да ни даде. Потребно е да се бориме против жестокоста на гневот, да ја поднесуваме тешкотијата на жалоста, да ја победуваме надуеноста на гордоста, а е потребно и зауздувањето на умот кој се колеба и скита таму-ваму со постојаното спомнување за Бога. Секој миг треба нашето срце да го враќаме од расејаност кон соѕерцание на Бога, оти лукавиот непријател, кој се обидува да го одвлече од ова соѕерцание се крие во длабините на срцето.

30. Оној што не може да ги задушува поривите на чревоугодието, тој никогаш не може да ги победува возбудувањата на похотата. Чистотата на внатрешниот човек се распознава по совршенството на оваа добродетел. Зашто никогаш не можеш да поверуваш, дека ќе може да се спротивстави во борбата со своите најсилни противници, оној, кого што го гледаш дека е победен со најслабите во најлесната борба.

31. Затоа треба најнапред да ја победиме похотата на чревоугодноста и нашиот ум да го очистиме не само со постот, туку и со бдеењата, како и со читањето и со постојаната скрушеност на срцето, при спомнувањето за сѐ со што сме биле измамени и победени и да офкаме од чувството на стравувањето од многуте гревови, исполнети со желби за придобивање на совршенството и чистотата. И треба да го доведеме дотаму што, бидејќи зафатен, речиси опфатен со таквите подвижнички трудови и помисли, и самото поткрепување со храна да го смета не како нешто што е дозволено за задоволство, туку повеќе како товар, наложен во вид на казна, па затоа да пристапува кон него повеќе како кон неизбежна неопходност за телото, отколку како кон нешто што треба да го сака душата. Ако се трудиме постојано во таква духовна грижа и во скрушеност, набргу ќе ја скротиме похотливоста на телото, која доаѓа до крајна разбеснетост од подгревањето со јадењата и ќе го отапиме нејзиното бодило. Ете, така можеме со многу солзи и со постојано плачење на нашето срце да ја изгасиме печката на нашето тело, која ја распалува во нас вавилонскиот цар, односно ѓаволот, преку тоа што постојано ни дава можности за грешење и за распалување на страстите со кои, како со додавање на нафта и смоли во разгорената печка, ја распалуваме уште повеќе за извршување на злото и на гревот, додека со помошта на Божјата благодат, преку подувнувањето на студеникавото и росно ветре во нашето срце не го изгаснеме потполно пламенот на телесната похот. И, еве, ова е нашата прва борба: со желбата за совршенство да ја гаснеме похотата кон многу јадење и чревоугодие! Затоа е потребно да ја победуваме желбата за излишно јадење со силата на соѕерцанието на добродетелите, а и самата храна, која е неопходна за одржувањето на нашата телесна природа, како штетна за целомудрието, да не ја примаме без внимателност и срдечна претпазливост. Но и кога задоволувајќи ги потребите на телото повеќе отколку што е потребно, отколку што ги задоволуваме потребите на душата, должни сме што побргу да отфрлиме сѐ што нѐ отклонува од спасоносните подвизи за спасение на душата. Па дури и тогаш кога се храниме со телесна храна, не треба да ги оставаме подвизите за очистувањето на душата. Зашто никако не ќе можеме да се воздржиме од насладувањето со телесната храна, ако душата наша не е насочена кон божественото соѕерцание и ако истовремено не се насладува со љубовта кон добродетелите и со убавините на небесните работи. Тогаш и сѐ што му припаѓа на овој свет почнува да бива презирано, како гниежливо и пропадливо тогаш кога го држиме погледот на нашиот ум прикован за вечните и негниежни блага, чувствувајќи го на тој начин уште додека сме овде, блаженството на идниот живот.

32. Откако на овој начин ќе ги победиме чревоугодието и желбите за изобилно јадење и ќе престанеме да му бидеме робови на телото, ќе бидеме повикани да навлеземе како достојни и во повозвишените борби да се бориме со нечистите сили, кои обично навлегуваат во лична борба само со оние што станале победници. И така, победата над телесните делби станува цврста основа за сите натамошни борби. Ако претходно не го победи своето тело, никој не може со право да се бори понатаму; а оној што не се бори според правилата не може да се овенча како вистински победник.

33. Сакаш ли да го чуеш вистинскиот Христов борец, кој се борел според правилата на војувањето? Внимавај! Тој вели вака: “Јас, пак, така трчам, но не како без цел; не се борам како оној што удира по ветар, туку го истоштувам и го поробувам телото, та проповедајќи им на другите, да не бидам и самиот отфрлен” (1. Кор.9,26-27). Гледаш ли како тој самиот во себе, односно во своето тело, како на некоја најтврда основа, го поставил главното дело на своето војување и целиот успех на борбата го ставил во зависност само во изморувањето на телото и неговото совладување и покорување? Тој вели: “Јас, пак, така трчам, но не на несигурно”. Не трча на несигурно оној, кој, соѕерцавајќи го горниот Ерусалим, има во него неподвижна цел, кон која ни го насочува своето неотклонливо трчање на своето срце. Не трча кон неизвесност оној, кој го заборава она што било, се стреми кон она што е пред него, “кон наградата на горното призвание од Бога во Исус Христос”(Фил.3,14), кон што секогаш го насочува погледот на својот ум, каде брза со сета приготвеност на своето срце и со увереност говори: “Добро се борев, патот го завршив, верата ја запазив” (2.Тим. 4,7). И бидејќи сознавал, колку бодро, со ревноста на совеста, која живеела во него, трчал по миризбата на Христовите сладости (сп.Песна над песните 1,3) и со победата над своето тело одржал победа и во духовната бороба, па затоа со несомнена надеж говори: ”Понатаму ме очекува венецот на правдата, што ќе ми го даде во оној ден Господ, праведниот Судија” (2.Тим. 4,8). А со цел и на нас да ни ја открие сличната надеж за добивањето на оваа награда, тој додава: “Но не само мене, туку и на сите кои се радуваат на Неговото појавување” (2.Тим. 4,8). Објавува, дека во денот на Судот и ние ќе станеме учесници на неговиот венец, ако, сакајќи го Христовото доаѓање, не само што ќе им се јави и на оние што не Го сакаат, туку Он особено ќе им се јави на оние, кои се секогаш со светите души, ако одржиме победа во војувањето преку покорувањето на телото. За ова последно доаѓање говори Господ во Евангелието: Јас и Мојот Отец “ќе дојдеме кај него и живеалиште во него ќе направиме” (Јован 14,23). И уште: ” Ете, стојам пред вратата и чукам. Ако некој го чуе гласот Мој и ја отвори вратата, ќе влезам кај него и ќе вечерам со него, и тој со Мене ” (Откр.320).

34. Впрочем, апостолот не опишува само еден негов подвиг на трчање: тој вели: “Јас така трчам, но не како без цел” (2.Кор. 9,26), кoe особено се однесува во насочувањето на умот и огненоста на неговиот ум, со каков жар во сѐ одел пo Христа, пеејќи заедно со Невестата: “Поведи ме, да побрзаме; царот ме воведува во одаите свои, ќе се восхитуваме и ќе се радуваме со тебе, ќе ги фалиме твоите милувања повеќе од вино. Навистина те сакаат! “(Песна над песните 1,3). “Кон Тебе се приближи душата моја”(Псал. 62,8). И уште: Ова сведочи и за тоа дека тој одржал победи и во други видови борба и војување, како и што вели: “Јас, пак, така трчам, но не како без цел; не се борам како оној што удира по ветар, туку го истоштувам и го поробувам телото” (1. Кор. 9,26-27). Овие зборови се однесуваат главно на тешките трудови на воздржувањето на телесниот пост и на истоштувањето на телото. Овде се покажува како неуморен борец со своето тело, укажувајки на тоа дека не попусто му ги задавал ударите на воздржувањето, туку дека со ослабувањето на своето тело успеал да постигне победи, откако го скротил со давање на многу удари на постење му дал на својот дух победник – венец на бесмртност и палма на негниежливост. Гледаш каков е вистинскиот поредок на војувањето? Го гледаш ли исходот на духовните борби? Гледаш ли како Христовиот борец одржал победа над бунтовникот, над телото свое, го соборил и го ставил под своите нозе и како голем победник се вози на својата победничка колесница? ! Тој не трча на несигурно; тој е убеден дека набргу ќе влезе во светиот град, во небесниот Ерусалим. Се подвизувал во постењето, го умртвувал своето тело, не како оној што удира по ветар”, дава да разбереме дека не удира по празен и неисполнет воздух, туку дека удира врз некои суштества, кои го исполнуваат. Бидејќи тој, откако ги извојувал тие победи со телото, одново се појавува украсен со многу победни венци, сосема е природно што почнал да бива напаѓан од уште посилни непријатели. Откако ги победил првите завидливци, исполнет со надеж, почнал да објавува: “Нашата борба не е против крв и тело, туку против началствата, против властите, против световните управители на темнината на овој век, против поднебесните духови на злобата ” (Ефес.6,12).

35. За Христовиот борец, додека е во тело, никогаш не се оскудни случаите за добивање палми како награда за задобиените победи; но колку повеќе се издигнува со успесите на своите победи, толку поголем број борби му претстојат. Зашто, откако го победил и потчинил своето тело, уште колку непријателски војски ќе се кренат против овој победоносен Христов војник – раздразнети и разбеснети од неговите победи! Тоа е затоа, за војникот Христов, да не се разнежни во спокој на мирното живеење, да не почне да заборава за своето војување, па опуштен од недејствувањето, мислејќи дека нема веќе никаква опасност од своите непријатели, да ги загуби и својата желба и својата победничка храброст – достојни за возвишени награди. Па така и ние, ако не ги намалуваме, туку ги зголемуваме силата и храброста, ако имаме желба да постигнеме високи победи, и од почетокот го направиме она што го искажува апостолот со зборовите: “Не како оној што удира по ветар, туку го истоштувам и го поробувам телото” (1. Kop. 9,26-27), a потоа, откако ќе почнеме да победуваме во таа борба, и по тој успех пак би можеле со апостолот заедно да кажеме: “Нашата борба не е против крв и тело, туку против началствата, против властите, против световните управители на темнината од овој век, против поднебесните духови на злобата ” (Ефес.6,12). Зашто само по напната победа над телото, ние ќе можеме да се осмелиме да навлеземе во борба со лошите духови; ако сме претрпеле пораз во борбата со телото, ако нѐ победил духот на чревоугодието и стомакот, ние не ќе можеме понатаму да им се спротивставуваме и да ги победуваме. И тогаш со право ќе може да нѐ прекори со зборовите; “Друго искушение вас не ве зафати, освен човечкото” (1.Kоp.10,13).

36. Монахот, кој сака да успее во подвигот на внатрешната борба, треба пред сѐ да внимава и да биде претпазлив во тоа да си определи време и час, прифатен од манастирското братство, за поткрепување со храна и никогаш да не јаде сам, оддалечен од заедничката трпеза, особено, пак, да внимава да не зема храна или пиење, без разлика каква вкусност и пријатност да го привлекува. И по завршувањето на трпезата никако да не си дозволува нешто слично, макар тоа било и сосема малку. Исто така, тој треба да ја запазува мерката на времето и на должината на спиењето, според тоа како што е одредено со манастирскиот типик. Ваквите желби тој треба да ги победува со таква ревност, со каква што треба да се бори против движењата на блудната страст и да ги победува. Зашто оној што не можел да ги задуши излишните барања на својот стомак, како ќе може да го изгаси разгорувањето на телесните пожелби? И оној што не можел да ги скроти јавните и мали страсти, како ќе може да ги победи тајните, кои нѐ напаѓаат без никакви сведоци?

37. Не треба да се плашиме од надворешниот непријател, нашиот најопасен непријател е затворен во нас самите. Затоа и се води непрестана борба во нас. Ако одржиме победа во оваа борба, сите надворешни борби ќе бидат лесни за нас. Тогаш Христовиот војник секогаш ќе биде спокоен и сѐ ќе му биде покорно. Нема воопшто да се плашиме од надворешниот непријател, кога оној што е во нас ќе биде победен и кога ќе му се покори телото на духот. Не треба да веруваме дека за совршенството на нашето срце и чистотата на нашето тело може да биде достатен само постот, кој се состои само од видливите јадења. Кон телесниот пост треба да го присоединиме и постот на душата. Зашто и душата има свои штетни јадења. Ако се здебелиме од нив, паѓаме во бездната на сладострастието, и без изобилство на телесна храна. Осудување на другите е храна за неа, и тоа многу вкусна. И гневот е храна за неа, иако не така лесна, понекогаш и многу штетна, па дури и смртоносна. И зависта е храна за душата, која со отров ги повредува нејзините сокови и која непрестано ја измачува: ја прави несреќна поради среќните успеси на другите. И славољубието е своевидна лоша храна за душата, која привремено ја насладува со својот пријатен вкус, а потоа ја прави празна, разголена, и лишена од секаква добродетел, ја прави бесплодна и неспособна да дава духовни плодови, па, според тоа, ја лишува не само од наградата за безбројните нејзини трудови, туку ѝ донесува и големи казни. Секоја похот и секое талкање на непостојаното срце е еден вид пасење, кое ја храни со штетни јадења, кои ѝ ги прават непристапни небесниот леб и тврдата духовна храна. Затоа во секој наш пост, со воздржувањето од сето ова, колку што имаме сили за тоа, ќе го направиме целесно-образен и доброплоден и нашиот телесен пост. Зашто истоштувњето на телото, соединето со скрушеноста на духот Му принесува најпријатна жртва на Бога и Му устројува живеалиште достојно за неговата светост во чистите и преукрасени сокровишта на срцето. Но, ако, постејќи телесно се сврзуваме со најпогубните душевни страсти, тогаш никакво истоштување на телото нема да ни биде корисно, кога при ова осквернување во најскапоцениот наш дел, во нашата душа која е вистинско живеалиште на Светиот Дух, сме онечистени. Зашто не нашето гниежливо тело, туку чистото срце станува живеалиште за Бога и храм на Светиот Дух. Затоа, кога пости нашиот надворешен човек, должни сме да го запазуваме и внатрешниот од штетни јадења. Токму нему треба да Му го даваме чисто, за да се удостоиме да го примиме во него посетителот Христа, како што нѐ советува свети апостол Павле, велејќи: Крепко “да се утврдите преку Неговиот Дух во внатрешниот човек, и преку верата Христос да се всели во срцата ваши” (Ефес. 3,16-17).

38. Треба да избираме таква храна, која би го умртвувала, а никако да го оживува жарот на телесната похот и, притоа, да биде корисно употребувана и сообразна со општиот обичај и со начинот за исхрана на браќата. Чревоугодието се пројавува во три вида: првиот нѐ побудува да не го запазуваме часот на исхраната одреден co манастирскиот типик; вториот вид е желба да го наситуваме и пренаситуваме нашиот стомак со било каква храна; третиот вид е да јадеме само пријатни и особено вкусни јадења. Затоа монахот е должен да го запазува ова тројно правило: “да го чека одреденото време за храна според манастирскиот типик; второ, никогаш да не прејадува, трето да се задоволува со најобична и најевтина храна. И она, што во врска со храната не е сообразно со општиот обичај, најдревното предание на отците не го одобрува сметајќи го осквернето со суета, славољубие и самопофалба. Ние не сме виделе никого од оние кои се одликуваат со дарот на знаење и расудување, не сме познавале никого од оние, кои биле истакнати со Божјата благодат, како најблескави светила за угледање на другите, кои се воздржувале од јадење леб, кој се сметал обичен и евтин. Исто така, никогаш не сме виделе некого од оние кои употребувале за храна само зеленчук, овошје и плодови само за тоа да биле во бројот на опитните испосници и да се удостоиле со благодатта на расудувањето и знаењето.

39. Делата на љубовта треба да ги ставаме пред постот. Ова го научивме од египетските отци, зашто кога сакавме да ги дознаеме правилата на овие старци, ние отидовме од Сирија во Египет. Таму нѐ примаа со голема срдечна љубов и каде да отидевме, никаде за наше успокојување не се притеснуваа да го запазуваат одредениот манастирски типик и часот за примање храна, како што бевме свикнале да гледаме во палестинските манастири, туку насекаде ни разрешуваа да јадеме пред тоа време, освен во средите и петоците. Еден од старците, кого го прашавме зошто тие така слободно се однесуват со правилото за секојдневниот пост, ни одговори: “Постот е секогаш со мене, а вас не можам да ве задржам со себе за секогаш. Притоа, иако е постот многу корисен и многу потребен, тој претставува слободна жртва; исполнувањето пак на делата нa љубовта е над сѐ. Па така, примајќи ве вас место Христа, јас сум должен Него да Го нахранам. А кога ќе ве испратам вас, тогаш она што си го дозволив поради Неговото угостување можам да се наградам само со најстрог пост. Зашто, како што вели Спасителот наш Господ Исус Христос: “Зар можете да ги натерате сватовите да постат, додека е со нив младоженецот? Но, ќе дојдат дни, кога ќе се оддели од нив младоженецот, и тогаш, во тие дни ќе постат“ (Лука 5,34-35).

40. Крајностите, како што велат светите отци, се штетни подеднакво било да е тоа прекумерен пост или прејадување. Знаеме некои, кои не биле победени од чревоугодувањето, туку паднале од прекумерно постење, како и такви кои паднале во страста на чревоугодието поради слабоста, која настанала од прекумерното постење.

41. Ние треба да се грижиме да не примаме храна со желба за телесно задоволство пред одреденото врме или повеќе отколку што е одредено. Исто така, да јадеме во одреденото време, иако немаме желба за тоа, бидејќи со прекумерната желба за телесно задоволство и преку одвратноста од храната, нашиот непријател нѐ искушува. Притоа, неумерената воздржливост од храна бива поттикнувана во нас од духовниот наш непријател, а неумерената воздржливост е поштетна од прејадувањето, бидејќи од прејадувањето, по силата на покајанието, може да се премине во правилно постење, а од неумерената воздржливост не може.

42. За тоа како да се помине меѓу овие две крајности, како да се запази разумната умереност, нашите древни отци често размислувале и пред сите храни го ставале лебот и препорачувале две мали лепињи на ден со вкупна тежина околу половина килограм.

43. Општото правило за умерената воздржливост се состои во тоа: секој, сообразно со своите сили, здравствената, телесната состојба и возраста, да јаде толку, колку што е потребно за запазувањето на телесното здравје, а не колку што бара неговата желба за пренаситување. Кој не ја запазува оваа мерка, па, прекумерно пости – де се презаситува, тој им нанесува штета и на молитвата и на целомудрието. На молитвата – затоа што од нејадењето не може да биде бодар за време на молитвата, туку е сонлив поради немоќ, а на целомудрието затоа што телесната похот, распалена кога земал повеќе храна, продолжува да дејствува и за време на најстрогиот пост.

44. Умереното употребување на храна, според мислењето на светите оци, се состои во секојдневното употребување на толку храна, така што и по јадењето уште да се чувствува глад. Таквата мерка ќе ги запази и душата и телото во еднаква состојба и нема да му дозволи на човекот или да се предава на прекумерен пост и да го ослабнува своето тело, или да се прејадува и со тоа да го задушува духот.

45. Ви ја даваме спасоносната поука на нашиот блажен отец Макариј, со која сакаме да ја завршиме нашата книга за постите и воздржувањето со мислењето на овој голем духовник. Тој говори дека монахот треба да пости така разумно, за да може да остане во телото уште 100 години, а душевните расположби да ги зауздува така, за да ги заборава навредите, да се ослободува од жалост и за ништо да не ги смета страдањата и загубите како дека може да умре секој ден. Со ова ни се советува по однос на постот да бидеме благоразумни, со што се поучува монахот секогаш да чекори по патот на умерената строгост во воздржувањето, не дозволувајќи му, ни во случај кога е телото немоќно, да преминува од строг пост во многу јадење; зауздување на душевните помисли и желби, спасителна великодушност која е силна не само да го презира она што изгледа успешно во овој свет, туку да остане силен и во несреќите и страдањата да не го свртува своето внимание на нив, да ги смета за ништожни, а погледот на својот ум секогаш да го има устремено таму, каде што очекува секој ден и секој миг да биде повикан.

б. Борба со духот на блудот (Kн.6-та)

46. Според преданието на светите отци, монахот треба да ја издржи втората борба – борбата со духот на блудот, која е подолга од сите други, постојана и ретко кој може потполно да ја победи. Таа е страшната борба, која почнува од раната младост и не престанува пред победата на сите други страсти. Бидејќи нападите овде се двојни, и оружјето против нив треба да биде двојно. Не е достатен само телесниот пост за да се придобие совршената чистота на целомудрието; телесниот пост треба да биде придружен од покајната скрушеност на духот и постојаната молитва против овој најнечист дух. Потоа, потребно е непрестано поучување со Светото Писмо и другите духовни книги соединети со други духовни вежби, како и рачна работа, која го задржува умот од неговите талкања и го враќа кон себе. Но, од сѐ најмногу ни помага длабокото вистинско смирение, без кое никогаш не може да се одржи победа на над една од страстите.

47. Преобразувањето на оваа страст е условено со потполното очистување на срцето, од кое, според зборовите на Господа, истечува отровот на оваа страст. Спасителот вели: “Од срцето излегуваат лоши помисли, убиства, прељубодејства, блудства, кражби, лажни сведоштва, хули; тоа го осквернува човекот“ (Матеј 15,19-20). Затоа, треба, пред сѐ да го очистиме она, откаде што излегува изворот на животот и на смртта, како што вели премудриот Соломон: “Од сѐ што е за пазење, најмногу чувај го срцето свое, зашто од него се изворите на животот” (Изрек. 4,23), зашто телото се држи на таа внатрешна сила. На овој монашки пропис за малку јадење треба да му бидеме послушни со голема усрдност, за со преизобилно јадење, телото да не почне да им се спротивставува на повелбите на душата и, поради својата невоздржливост и поздивеност, да не му ја одземе власта на духот. Но, ако целото наше внимание го посветиме на изнемоштувањето на нашето тело, а не постиме и не се воздржуваме истовремено со нашата душа од другите страсти и не се занимаваме со божествени поуки и со други духовни вежби, никако не ќе можеме да се издигнеме до самиот врв на вистинската чистота, зашто, во тој случај она што владее во нас – ќе го осквернува нашето тело, макар тоа и да биде чисто. Затоа, според укажувањето на нашиот Господ: – “Очисти ги чашата и чинијата најнапред внатре, за да бидат чисти и однадвор” (Матеј 23,26).

48. Другите страсти обично биваат очистувани, помеѓу другото ипреку односите со луѓето и преку секојдневните работи со нив, и некако се лекува и со самата непријатност и здодевност поради паѓањето во нив. Така, на пример, нападите на гневот, навредите, нетрпеливоста, освен со срдечното поучување и постојаното внимание, се лекуваат и со посетите на браќата и со честото предизвикување на овие страсти. Бидејќи на овој начин тие се раздразнуваат, почесто се пројавуваат и затоа побргу се лекуваат. Но болните од оваа болест, при истоштувањето на телото и скрушувањето на срцето, имаат потреба и од осамување и оддалечување од луѓето, така што, имајќи на тој начин отклонување на поводите за нејзината трескава распаленост, па на тој начин може побргу да дојдат во состојба на потполно оздравување. Како што е корисно за оние што боледуваат од некаква болест извесни штетни храни да не им се изнесуваат пред очи, за да не им се појави и со самиот поглед смртоносна желба да јадат од нив, исто така, и за прогонување на оваа болест на телесната блудна похот – многу користи безмолвието и осамувањето, така што болната душа, не бивајќи предизвикувана од разни луѓе и предмети, може послободно да се издигнува кон почисто умствено соѕерцание и преку тоа да може да ја искорне заразната возбуда на похотата.

49. Една работа е да се биде воздржлив, а друга е да се биде чист, да се постигне спокојна состојба на целомудрена непорочност и девствена невиност. Ваквата добродетел им се препишува само на девствениците и на девственичките по душа и по тело, за какви се сметаа, на пример, во Новиот Завет свети Јован Крстител и светиот евангелист Јован Богослов, а во Стариот Завет – светите пророци Илија, Јеремија и Даниил. Не е несправедливо со ваков степен да бидат почествувани и оние, кои, по своето гревовно паѓање, со долги подвижнички трудови и со ревносното барање на загубеното, се издигнале до слична состојба на непорочна душевна и телесна чистота и бодилото на телото да го чувствуваат не толку по напаѓањето на срамната похот, колку по движењето само на природата. А ние велиме дека ваквата состојба тешко може да се постигне среде многу луѓе: тоа е дури и невозможно. Впрочем, никој нека не чека ова да го сфати само врз основа на нашите расудувања, туку и самиот нека се потруди да дојде до ова сознание преку испитувањето на својата совест. Ние не се сомневаме дека има голем број воздржаници, кои често или секојдневно го доживуваат нападот на телото, но успеваат да го прогонуваат и да го задавуваат, со стравот од пеколот или со желбата да го добијат небесното царство. По однос на нив старците сметаат, дека иако можат да бидат сосем растроени и победени од страстните раздразнувања, сепак, тие не можат да бидат безбедни од ваквите напади и сосема неранливи. Зашто оној што се наоѓа во положба на борец, иако може често да го одбива и да го победува противникот, тој неизбежно и самиот понекогаш доживува вознемирување и задобива рани.

50. Ако сакаме заедно со Апостолот да се подвизуваме со добар подвиг, со подвиг духовен (сп.2.Тим.2,5), тогаш да не се надеваме на нашите сили (зашто човечките сили не можат тоа да го направат), туку да се надеваме само на Господа и со сета наша ревност да се бориме со него и да го победуваме овој најнечист од сите духови. Зашто оваа страст ќе победува во нашата душа, сѐ додека душата наша не дојде до сознание, дека водењето на таквата борба е над нашите сили и дека таа сама, само со своите сили и усилби, не може да ја победи, ако не биде поткрепувана и закрилувана од Господа.

51. И, навистина, ако секој успех во добродетелите е дело на Божјата благодат, дека победата над секоја страст е Негова победа, тогаш особено придобивањето на чистотата и победата над похотната страст е дело што се извршува со помошта на особена Божја благодат и особен Негов дар, како што потврдуваат и светите отци и оние кои со своите опити преку очистувањето од оваа страст се удостоиле да дојдат до вакво сознание. Зашто, да не се чувствува бодилото на телото е на некој начин исто што и, живеејќи во телото да излеземе од него и облекувајќи се со тело – да бидеме надвор од природата. И затоа не е можно, така да се изразиме, човекот само со своите крила да се издигне на таква небесна висина на совршенството, ако Господовата благодат со дарот на чистотата не го извлече од тињата на земјата. Зашто телесните луѓе ни со една добродетел не се уподобуваат на небесните ангели, во угледањето на нивниот живот, како со придобивањето на благодатта на чистотата, преку која, продолжувајќи уште да живеат на земјата, според апостолот, „имаат живеалиште на небесата ” (Фил. 3,20), и овде, во своето земно тело, веќе го имаат она што им се ветува на светиите во идниот живот, откако ќе се ослободат од своето земно и гниежно тело.

52. Слушај што вели апостолот: ” Секој натпреварувач се воздржува од сѐ” (1.Кор.9,25). Тој ни ги посочува оние што се натпреваруваат во спортски игри како образец во нашето духовно подвижништво. Тој, заради успех во своето натпреварување, не само што се воздржува од забранети јадења и пиења, од прејадување и опивање, туку и од мрзливост и неработење, трудејќи се со постојани вежби и со работа да ги развие своите сили, вештини и знаења. Тој се ослободува од сите грижи за сите работи, и за своите семејни обврски; има само една единствена грижа: да успее во натпреварот и да го добие венецот на наградата за постигнатата победа. Особено се пази од осквернување со телесна похот, дури презема мерки и во сонот да не биде извалкан од таа похот, за со тоа да не му бидат намалени силите, кои ги придобил во текот на подолго време и со голем труд и многу грижи. Од ова гледаш сѐ што треба да прави и духовниот подвижник; гледаш дека и ти, заради успехот во твојата духовна работа, треба, пред сѐ да ги пазиш чистотата и целомудрието. Зашто, ако таму во надворешните светски натпреварувања, заради добивање на гниежливи венци како награда, толку е неопходна телесната чистота, колку ли повеќе е таа потребна во нашиот внатрешен и духовен стремеж за добивање на вечните небесни венци? Ние имаме потреба не само од надворешна чистота од телесниот грев или од несакано осквернување, туку особено од внатрешна чистота од чистотата на мислите и на чувствата. Ние сме должни со најголема будност да ги пазиме чисти најголемите длабочини на нашето срце. Она што телесните натпреварувачи се грижат да го имаат само телесно, тоа ние треба да го имаме во длабините на нашата совест, на што гледа Оној Кој нѐ обврзал да го правиме овој духовен подвиг; нашиот Господ ги гледа и најмалите движења на нашата слободна волја. Затоа треба она што се плашиме да го направиме отворено, да не му дозволуваме да навлезе во нас преку некоја невнимателна помисла; она што се срамуваме да го правиме пред луѓето, со него да не се осквернуваме ни со тајно согласување во нашето срце. Зашто, иако тоа може да биде скриено од луѓето, не може да биде скриено од ангелите и од Самиот сесилен Бог, од Кого нема да се скријат никакви тајни.

53. Како знак и мерка на совршенството на придобиената чистота може да се земе следново: дали кога се одмораме или кога сме во длабок сон не се појавува пред нас некоја слика, која не соблазнува или, и ако се појавува, е толку силна да поттикне во нас некакви похотни желби. Зашто и таквите желби, макар што не се сметаат за грев, сепак служат како белег и знак за тоа, дека нашата душа уште не придобила совршенство; покажуваат дека оваа страст не е наполно искоренета, кога ваквите ликови на мечтаења успеваат да предизвикаат ваков вид подбивање

54. Ваквите помисли, од кои не се запазуваме сосема внимателно во текот на денот, се откриваат и се пројавуваат во текот на спиењето и ноќниот одмор, па кога ќе ни се случи спомнатото подбивање, за тоа не треба да го обвинуваме сонот, туку нашето невнимателно стражарење во претходните денови и во тоа да го гледаме откривањето на нашата болест, која е скриена внатре во нас, која не ја родиле ноќта и сонот, туку таа била и пред тоа во нас, само била скриена длабоко во нас, а сонот само ја изнел врз површината на кожата тогаш кога нашето тело спиело и се одмарало раскривајќи го внатрешниот оган на треската од жарот на страста, кој сме го распалиле ние самите со тоа што во целиот претходен ден сме се хранеле со лоши мисли. И телесните болести не се раѓаат тогаш кога почнуваме да ги гледаме и да ги чувствуваме, туку порано, тогаш кога сме се хранеле со лоша и штетна храна, собирајќи во себе зародиши за таа болест.

55. Па затоа и Самиот Бог, Создателот на целиот човечки род Кој ја знае подобро од сите природата на Своите созданија го насочува Своето лекарство таму, од каде доаѓа причината на таа страсна болест, па затоа и Спасителот наш Господ Исус Христос вели: “Секој што ќе погледне на жена со желба кон неа, тој веќе извршил прељуба со неа во срцето свое” (Матеј 5,28). И кога ја прави оваа забелешка за сладострасноста на очите. Он не ги изобличува толку нив, колку што го изобличува внатрешното чувство, кое се ползува лошо со нивната услуга во гледањето. Тоа срце е болно и рането од стрелата на похотата и гледа со грешна желба; добриот дар од Бога за гледање, кој ни е даден за наше добро, по силата на својата острастеност, го претвора во служител на лоши дела, а скриената во него болест на сладострастието, по тој повод ја изнесува и пројавува јавно. Затоа оваа спасоносна заповед се однесува на оној, од чија острастеност произлегува лошото боцнување преку гледањето. И затоа не е речено да ги пазиме со најголема внимателност очите наши, туку: “Од сѐ, што е за пазење, најмногу чувај го срцето свое, зашто од него се изворите на животот” (Изрек. 4,23).

56. Како прво и главно дејство на пазењето на срцето треба да биде: ѓаволската злоба и итрина, скриена во заседа, да не се поткраде во нашиот ум спомнување за некоја жена, макар таа била мајка, сестра, роднина, или некоја света жена, – ние сме должни што побргу да ја изгониме од домот на нашите мисли, за да не се случи, ако се позабавиме со тоа, ако ги задржиме тие помисли во себе подолго, нашиот искушувач – умот наш и нашите помисли незабележано да нѐ пренесе од тие жени кон такви, од кои може да всели во нас и такви мисли, кои можат да бидат штетни за нашата душа. Затоа, трудејќи се да ја исполниме заповедта:” Од сѐ, што е за пазење, најмногу чувај го срцето свое, зашто од него се изворите на животот”(Изрек.4,23), должни сме, според првобитната Божја заповед, внимателно и грижливо да се пазиме од “отровоносната глава на змијата”(1. Мој 3-та гл.), од зачетоците на лошите помисли, преку кои ѓаволот се обидува да навлезе во нашата душа, за да не ни се случи поради нашето невнимание, тој да проникне во нашето срце, и да навлезе во него и целото тело на таа змија, односно од тие нечисти помисли да не се роди и наша согласност и за гревовна наслада. А кога непријателот ќе биде пуштен внатре, секако тој, откако ќе ја зароби душата, ќе ја умртви со своето смртоносно каснување. Ние сме должни од нашите телесни чувства веднаш да го изгониме нивниот пород (сп.Псал.100,8) и да ги разбиваме на камен синовите Вавилонски додека се тие уште младенци (Псал.136,9). Ако не бидат убиени додека се уште мали и слаби и ако, поради нашето попуштање, израснат, тие ќе востанат против нас со уште поголема сила, па – или ќе не погубат или, ако ги победиме, тоа, се разбира, нема да биде без поголеми воздивнувања и трудови. Зашто “кога силен човек”, односно нашиот дух, “се вооружи и ќе го припази домот свој “, односно ќе го запазува мирот на своето срце со стравот Божји, “тогаш имотот негов е во безопасност” (Лука 11,21), односно ќе бидат безбедни плодовите на неговите трудови и добродетели, кои се добиени во тек на долг временски период. И “ако некој посилен од него го нападне и победи” односно ѓаволот преку согласувањето со помислите, што му ги внушува, тогаш “тој ќе му го земе сето оружје негово, на кое се надевал, и ограбеното од него ќе го раздаде” (Лука 11,22). Оружјето на подвижникот е знаењето на Светото Писмо и стравот Божји, а со силата на навиките за извршување на добродетелите ќе ги развее спротивните на нив пороци.

57. Свети апостол Павле вeли: “Ова е волјата Божја: вашата светост, да се воздржувате од блудство” (1.Сол.4,3). А за да не нѐ остави во сомневање, што се нарекува светост: дали правдата, или љубовта, или смирението или вели: “Ова е волјата Божја, вашата светост, да се воздржувате од блудство и секој од вас да знае да го пази својот сад во светост и честитост, а не во похотна страст, како и незнабошците, кои не Го познаваат Бога ” (1.Сол.4, 3-5). Гледај со какви пофалби го превознесува целомудрието, нарекувајќи го “сад” на светост и на чест. Според тоа, оној што живее во страсна похот, тој се наоѓа во состојба на нечесност и нечистота, и живее далеку од светоста. Малку понатаму свети апостол Павле ги додава следниве зборови, нарекувајќи го целомудрието “светост”: “Бог не нѐ повика кон нечистотата, туку кон светоста. А кој го отфрла тоа, тој отфрла не човек, туку Бога, Кој Го даде Својот Дух Свети во нас” (1.Сол.4,7-8). Ненарушлива сила и важност тој ѝ дал на Својата заповед, кога рекол, дека оној што не го прави тоа, не ме презира Мене, Мене што сум го заповедал ова, туку Бога, Кој говори преку Мене, Кој на Својот Свет Дух го одредил срцето наше за Негово обиталиште. Гледаш ли со какви едноставни зборови тој ѝ оддал пофалба на оваа добродетел! Пред сѐ, нејзе треба да ѝ се препише светост. Потоа тврди дека преку неа садот на нашето тело се ослободува од секоја нечистота. И, најпосле, ни вели, дека откако ќе ја исфрлиме срамната нечистотија, тогаш тој сад ќе остане во чест, како светиња; и на крајот која е нејзината највозвишена предност, дека преку неа жител на нашето срце ќе биде Светиот Дух.

58. Ќе наведам и едно друго слично сведоштво од истиот апостол. Пишувајќи им на Евреите, тој вели: “Трудете се да имате мир со сите и светост, без која никој нема да Го види Господа” (Евр.12,14). И овде тој јасно тврди, дека без светост, која обично се нарекува непорочност и чистота на душата и на телото сосема е неможно да Го видиме Бога.

59. Доколку е повозвишено и понебесно нашето целомудрие, толку тоа посилно ги одбива нападите на непријателот. Затоа сме должни уште поусилено да ја запазуваме не само воздржливоста на телото, туку и скрушеноста на срцето, со непрестани молитвени воздивнувања, така што печката на нашето тело, која вавилонскиот цар постојано се обидува да ја потпали со телесните наши вжештувања, непрестано да ја гаснеме и да ја оладуваме со росата на Светиот Дух, која паѓа во нашите срца.

60. Ваквата состојба ќе можеме постојано да ја задржиме, ако секогаш имаме на ум дека Бог и дење и ноќе не само што ги гледа нашите тајни дела, туку и сите наши помисли, и треба да веруваме дека за сѐ ќе одговараме пред Него, за сето она што станува во нашето срце, како и за сите наши дела и постапки.

61. За дури и на спиење да не бидеме осквернувани од нечистотијата, потребно е да држиме рамномерен пост. Зашто, оној што ќе ја наруши разумната мерка на строгоста во воздржувањето од храна, тој неизоставно ќе почне да попушта и во ова. Со промената на мерката во поткрепувањето со храна, неизбежно ќе го измениме и квалитетот на нашата чистота. Но притоа треба да имаме постојано смирение на срцето и трпение, а и внимателно да се запазуваме во текот на денот од гневот и од другите страсти. Зашто, штом ќе се исполниме со гнев, лесно навлегува во нас и жарот на похотата. Но најмногу од сѐ е потребно будно внимание на себе ноќе. Зашто, како што пазењето на чистотата во текот на денот ја подготвува ноќната чистота, исто така, ноќното будно внимание према своето срце ни дава сила и крепост да му се спротивставуваме на сѐ што е нечисто во текот на ноќта.

62. Можно ли е огнот на похотата да биде сосема изгаснат, кога неговата топлина ја чувствуваме во себе како вродена? Да видиме најнапред што вели светиот апостол Павле. Тој пишува: “Умртвете ги своите земни членови” (Kол.3,5). Кои се тие членови што тој ни заповеда да ги умртвиме? Се разбира, не се тоа рацете и нозете или некои други делови од телото, туку овде се мисли на гревовното тело, за што тој и на друго место вели: “Да биде уништено и гревовното тело” (Рим.6,6) кое, како и секое друго тело има свои членови. Апостолот ни советува да ги умртвиме токму овие свои гревовни членови. А какви се и кои се тие, тој и ги набројува, велејќи: “Умртвете ги органите од земната природа во вас, односно блудството, нечистотата, сласта, лошата желба, лакомството, кое е идолопоклонството” (Кол. 3,5). Првиот гревовен член е блудот: гревот на незаконото телесно соединување; вториот член е нечистотата, која се случува некогаш во сонот без каков и да е допир до жена, а може да се случи и за време на будна состојба; третиот член е: сласта, која се наоѓајќи скриена во душата, може да се разгорува во телото и без похотата во телото; четвртиот член е: лошата желба, која може да се однесува не само на нечистите сласти и страсти, туку и на сите погубни желби и тоа е само болест на развратената волја; последниот член на гревовното тело апостолот го именува лакомство, внушувајќи ни дека не само што треба да се воздржуваме од поделувањето на туѓите работи, туку дека и нашите треба доброволно да ги презираме, како навистина што се правело во првата христијанска заедница, како што за тоа се говори во новозаветната книга Дела на светите апостоли (Дела 4,32-35). Од ова што е речено се изведува овој заклучок: ако многумина заради Христа го отфрлиле својот имот, така што не само што не сакале да имаат пари, туку ја отсекле и самата желба по нив, значи дека на ист начин треба да го изгасиме и блудното распалување. Зашто не би ја соединил неможната работа со можната. Но, признавајќи дека и едното и другото е можно, ни заповедал да го умртвиме и едното и другото. И бидејќи блажениот Павле бил убеден дека е можно и блудната страст да биде искоренета од нашите членови, тој не само што ни заповедал да ја умртвиме, туку дури ни заповедал и нејзиното име да не се спомнува меѓу нас, велејќи: “Блудство и секаква нечистотија или, пак, користољубивост воопштво, да не се спомнуваат меѓу вас, како што им прилега на светии, ниту, пак, срамни и будалести зборови или двосмислени приказни, што се неприлични, туку само благодарност” (Ефес. 5,3-4). Затоа, нема сомневање оти блудната страст може навистина да биде уништна во нашите членови, бидејќи апостолот ни заповедал да ја отсекуваме и неа, како и желбата за користољубието, празни зборови или смешки, кои се неприлични, кои можеме лесно да ги пресечеме и изоставиме.

63. Впрочем, треба да знаеме дека, ако ја запазиме сета строгост на воздржливоста, а имено: гладувањето, жедувањето, бдеењето, постојаниот труд и ако со постојана усрдност се занимаваме со читање книги, кои се спасоносни за душата – но сепак не можеме, само преку овие подвизи да ја придобиеме непрекинливата чистота на целомудрието, ако не ни дојде на помош посебната Божја благодат. Нека знае секој дека е должен да ги прави сите спомнати подвизи, само заради тоа, трпеливо да ги поднесува маките од нив и со тоа да го привлече Божјото милосрдие кон себе и да се удостои да го добие Божјиот дар да се ослободи од борбата со телото и од господарењето на страстите над нас, но никако да не се надева дека тој самиот, преку своите подвизи, може да ја постигне постојаната чистота на телесното целомудрие, кое толку многу го сака и го бара.

64. Желбата за придобивање на вистинските вредности не може да се оствари, ако не ги задушиме и отфрлиме невредните и лошите помисли и ако место нив не ги придобиеме оние добрите и спасителните. Затоа, ако сакаме да ги уништиме телесните желби во нашето срце, должни сме што порано на нивно место да насадиме духовни желби, така што нашиот дух преку секојдневните вежби, ќе се стреми постојано кон нив, без да има желби, ниту да им посветуваме време и внимание на измамите од преодните земни радости. И кога нашиот дух во текот на своите секојдневни вежби ќе се утврди во таквата расположба за одрекувањето од светот, тогаш од својот личен опит ќе ја разбере и силата на наредниот стих, кој сите ние често го повторуваме, но силата негова ја знаат само малкумина избрани, како што вели псалмопеачот Давид: ” Секогаш Го гледав пред себе Господа, зашто Он е од мојата десна страна, за да не се поколебам” (Псал. 15,8). Само оној ќе може да ја сфати вистинската смисла и сила на овој стих, кој придобил чистота на душата и на телото, за кои говори и сознава оти секој миг го запазува Господ, за да се запазиме од повторно враќање во претходното, и оти Неговата десница нѐ запазува и ги закрепнува нашите свети дејствувања. Зашто Господ секогаш е присутен во Своите светии и ги води кон доброто, па затоа тие се пазат од сѐ што е лошо и грешно и се трудат да одат по доброто. А за грешниците и за незнабошците Бог е невидлив, затоа што Он не е од нивната десна страна и тие не можат да го чувствуваат Неговото присуство.

65. Има повеќе степени на целомудрието, по кои како по стапалници се издигнуваат кон непоколебливата чистота. Скалата на ваквото усовршување на целомудрието јас ја делам на шест стапалници, кои сепак во животот биваат минувани незабележливо, како што бива и со нашите тела, кои секој ден добиваат во своето растење и без наше знаење за тоа и стигнуваат до својот совршен изглед. Првиот стапалник на целомудрието е: кога монахот не бива брануван од телесна похот во будна состојба; Вториот стапалник е: кога не се задржува во сладострасни помисли; третиот стапалник е: кога ќе види жена да не бива вознемируван со страсна желба; четвртиот стапалник е: кога во будна состојба не дозволува и наједноставно телесно движење; петтиот стапалник е: кога кај него нема никакво согласување за телесно дејствување и кога тоа не го повредува неговиот ум тогаш кога размислува или кога чита нешто во врска со човековото раѓање; шестиот стапалник e: кога дури и во сонот не бива вознемируван од соблазнителни мечтаења за жени.

66. Потполната целомудрена чистота од почеток на воздржувањето од похотни мисли и желби се одликува со совршено успокојување на телесните возбудувања и во успокојувањето од нив. Совршено зрелата целомудреност секогаш ги запазува нашето тело и нашата душа невознемирувани и непоколебливи, а тоа не е ништо друго, туку светост. Тоа бива тогаш кога телото ќе престане да го напаѓа духот со похоти и кога почнува да се согласува со неговите желби и добродетели и кога и телото и духот ќе се соединат меѓу себе во цврст мир, па, според зборовите на псалмопеачот Давид, ќе почнат како браќа да живеат заедно (сп. Псал.132,1) – Тогаш и Бог бива со нив, зашто се вели, дека “Таму Он ја порази силата на стрелите, штитот и мечот и војната ” (Псал.75,3), а не во бучавата на борбата со страстите, туку во спокојот на целомудрието и непрестаниот мир во нашето срце. Затоа, кога некој, преку изгаснувањето на телесните страсти, ќе се удостои да го добие овој мир, тогаш истовремено се удостојува да стане и Божјо живеалиште.

В) Бopбaтa со духот на среброљубието (Кн.7)

67. Третата борба ни претстои со духот на среброљубието, со страста, која ѝ е туѓа и несвојствена на нашата природа. Кај монахот таа се раѓа не од нешто друго, туку само од малодушноста на слабата и неенергична негова душа која не е расположена како што треба, а многупати и поради лошо поставениот почеток на одрекувањето од светот, во чија основа не се наоѓала топлата љубов према Бога. А другите движења на страстите, како што се чини, го имаат својот почеток во нас, како да се всадени во човековата природа и внедрени во човечкото тело. Тие, бидејќи се присутни во нас уште од нашето раѓање, со своето раздвижување стануваат причина да не се појави во нас способност за правење разлика меѓу доброто и злото, па затоа не можеме да ги победиме на друг начин, освен со долг труд. А оваа болест среброљубието – доаѓа подоцна од нив; таа се наврзува на душата однадвор, па затоа полесно можеме да ѝ се спротивставиме и да ја исфрлиме од нас. Но, ако поради безгрижност ја занемариме, тогаш таа, кога сме ѝ дозволиле да се настани во нашето срце, станува поопасна од сите други страсти и најтешка од сите нив за изгонување од душата, зашто тогаш станува корен на сите зла, како што вели светиот апостол Павле: “Коренот на сите зла е среброљубието” (1.Тим.6,10), служејќи како извор за возбудувања на разни страсти.

68. Оваа страст, ако добие власт над малодушната и студена душа на монахот, таа од почетокот го тера да собира мало богатство, заради справедливи и разумни причини кои му се претствуваат преку живи слики. укажувајќи му дека е разумно и неопходно и да донесе со себе малку пари или да ги заработи по одрекувањето од светот. Оваа страст нашепнува дека она што се дава во манастирот е недостатно за едно здраво и силно тело. Понатаму таа прашува: “Што ќе правиш ако се разболе твоето тело и ако немаш кај себе заштедени пари, со кои би можел да си помогнеш во болеста? Манастирите се сиромашни и тие не се грижат добро за болните браќа. Ако немаш ништо кај себе, што би можел да го употребиш за поткрепување на твоето здравје, може да ти се случи да умреш на многу жалосен начин. Па и самата облека што ја дава манастирот е недоволна, ако немаш при себе, со што би можел да си купиш друга. Најпосле, ретко се случува да го преживееш својот живот во еден ист манастир, па во таков случај, ако не си приготвиш пари за патување преку море, не ќе можеш да патуваш кога ќе посакаш да се преселиш оттаму, и притеснет на таков начин од крајна немаштија, ќе продолжиш да живееш тежок и жален живот и не ќе можеш да постигнш никаков успех “. Кога со вакви мисли ќс се заврзе и сопне, монахот почнува да размислува за тоа како да спечали нешто пари и со таа цел почнува да бара некаква приватна работа која ја извршува со најголема грижливост, без знаење на својот ава (духовен отец). Па откако ќе ја продаде тајно направената работа и ќе добие за неа извесна сума пари, тој ќе почне да се плаши и да се грижи за тоа како и каде да ги скрие. Токму тогаш почнува уште посилна желба за нови придобивки. Тој посакува да заработи уште толку колку што има, па затоа почнува да размислува и да прави планови за нова работа и нова заработка. Кога и тие свои желби ќе ги оствари така како што планирал, тој почнува да чувствува глад за злато, која се повеќе се засилува; тој се разгорува посилно колку повеќе се умножува неговото злато. Зашто со умножувањето на парите се зголемува и ненаситноста на оваа страст. Кон неа приоѓаат и други грижливи помисли: му бива ветуван долг живот, длабока старост, а разни слабости и болести кои трајат продолжително, не би можел да ги поднесе, ако во младите години не собере повеќе пари. Ете, вака нечесната душа, врзана со веригите на среброљубието, од оваа страшна змија, сѐ понатаму се влече по желбата за непотребното богатење и собирање на злато и сама од себе предизвикува во себе страшна заразна болест, која сѐ пожестоко го измачува и како пламен го изгорува. Бидејќи целата проникната со користољубиви помисли, неговата душа не гледа на ништо со такво чувство на љубов и на внимание, како на она од што може да има парична печалба, за да може што побргу да избега далеку од товарот на манастирската строгост. И штом ќе се покаже некаква можност за придобивање пари, оваа страст од ништо не отстапува и од ништо не се гнаси: ни од лага, ни од кривоклетство, ни од кражба, ниту од нарушување на даден збор. Со еден збор, златото и чекањето на печалба за неа е бог, како што е за чревоугодниците стомакот. Затоа блажениот апостол Павле, гледајќи го смртоносниот отров на оваа болест, не ја нарекол само “корен на сите зла “, туку и ” идолослужење “, велејќи: “Лакомството кое е идолопоклонство” (1.Тим. 3,5).

69. Има три вида на онаа страст, а сите свети оци трите лица ги осудуваат со еднакво згрозуаање. Еден од нив е и оној, што веќе го опишавме, кој, измамувајќи некои несреќни наши браќа, ги убедува дека треба да го собираат она, што тие и пред тоа не го имале кога живееле во светот; вториот вид е: побудата да го посакаат и да го вратат она што го оставиле во почетокот на своето одрекување од светот; третиот вид е оној што почнува во лошиот почеток на монашкиот живот, а не им дозволува на оние, кои успее да ги зарази со оваа душевна студенина, да се лишат потполно од светското богатство, застрашувајќи ги, пред сѐ, со немаштијата и раслабувајќи ги со неверието, а потоа, убедувајќи ги дека спечалените пари треба да ги задржат крај себе, никако не им даваат да стигнат до евангелското совршенство. И во Светото Писмо наоѓаме осудување за овие три вида паѓања со тешки казни. Како Гиезиј, сакајќи да го добие она што пред тоа го немал, не само што не се удостоил со благодатта на пророштво, која требало да ја добие од својот учител, по наследно предимство, туку бива поразен и од лепра по проколнувањето на Елисеј (4. Цар. 5,21 и 27). А предавникот Јуда, кој сакал да си ги врати парите, кои пред тоа, одејќи по Христа, ги отфрлил, не само што станал предавник на Господа, и го загубил своето апостолство, туку не се удостоил ни својот живот да го заврши на природен начин и со природна смрт, туку завршил со самоубиство (Матеј 27,5). A Ананија и Сопфира, откако задржале еден дел од парите што ги добиле за она што било нивно, преку устата на апостолот биле казнети со смрт (сп. Дела 5,1-11).

70. За оние кои се откажале од светот, а потоа, откако биле победени од неверието, ги обзема страв да не останат без никаков земен имот, таинствено се зборува во Стариот Завет: “Надзорниците нека му кажат уште на народот и нека му речат: ʼкој е плашлив и малодушен, нека си оди и нека се врати во домот свој, за да не ги направи плашливи срцата на браќата свои, како неговото срце,” (5.Мој.20,8). Се прашуваме: “Има ли нешто поочигледно од ова пророштво? ” Не е ли јасно што сака да ни каже ова место од Светото Писмо? – Ни кажува дека тие ќе направеле многу подобро да не земале таков завет, да не се нарекувале со ова звание, отколку што и со лоши зборови и со лош пример да се плашат и да се оддалечуваат од евангелското совршенство. Затоа, им се заповеда да отстапат од борбата и да се вратат во својот дом, зашто никој не може да се бори со раздвоено срце во војната Господова. Зашто “човек што се двоуми во сите свои патишта е непостојанен” (Јак.1,8), И навлегувајќи во смислата на онаа евангелска приказна, во која се зборува за некој цар, кој излегол со десет илјади борци против некој друг цар, кој против него пошол со дваесет илјади борци, па како не се надевал дека може да победи толку помногубројна војска, додека бил тој уште далеку од него, не сакајќи очигледно војната да започне, испратил кај него свои луѓе да го замоли другиот цар да склучат мир, врз основа на ова, донесуваме заклучок, дека за спомнатите наши несреќни браќа ќе било многу подобро, ако не се откажале од светот, отколку што, кога веќе се откажале, не живееле усрдно според она што ветиле, и според она што се барало од нив, изложувајќи се со тоа на поголема опасност. И премудриот Соломон вели: “Но последиците од неа се горчливи како пелин, остри како меч со две сечива” (Изрек.5,4). Во евангелската приказна добро е речено, дека едниот цар имал десет, а вториот дваесет илјади војници, зашто бројот на страстите што нѐ напаѓаат е поголем од бројот на нашите добри расположби, кои се борат на нашата страна. Во Светото Евангелие читаме: “Никој не може да им слугува на двајца господари: зашто, или едниот ќе го замрази, а другиот ќе го засака, или кон едниот ќе се приврзе, а другиот ќе го презре. Не можете да им служите на Бога и на Мамона” (Матеј 6, 24). И уште: ” Никој, што ја ставил раката своја на ралото и погледнува назад, не е достоен за царството Божјо” (Лука 9,б2).

71. Обично среброљупците бараат својата одвратна страст да ја оправдаат со авторитетот на Светото Писмо. Толкувајќи го погрешно, тие се готови со радост да ја искриват неговата вистинска смисла и според своите желби да ја изменат мислата на светите апостоли, па дури и на Самиот Господ, наместо својот живот и својата мисла да ги приспособуваат според смислата на Светото Писмо. Тие прават насилство над самото Свето Писмо со желба да си угодат на себе. Сакајќи и во овој случај да покажат дека Светото Писмо е согласно со нивното мислење, тие велат дека е напишано: “Поблажено е да се дава, отколку да се прими”(Дела 20,35). Погрешно разбирајќи ги овие зборови, тие претпоставуваат дека потполно ја уништуваат силата на Христовите зборови: “Ако сакаш да бидеш совршен, оди, продај го имотот свој и раздели го на сиромаси, и ќе имаш богатство на небото; па дојди и врви по Мене!” (Матеј 19,21). Тие мислат дека не се должни поради таква причина да го остават своето богатство и прогласат дека се поблажени од другите, зашто тие, бидејќи се осигурени со некогашниот свој имот, од она што имале повеќе, можеле да им помагаат и на другите. Меѓутоа, срамувајќи се да ја прифатат славната сиромаштија, заедно со апостолот, заради Христа, и не сакаат да се задоволуваат со тудот на своите раце и со манастирскиот скромен начин на живеење. Нив им останува една од овие две работи: или да признаат дека се самоизмамени и дека всушност никогаш не се одрекле од светот, затоа што уште се приврзани кон некогашното богатство или, пак, со дело и со труд да гo живеат вистинскиот монашки живот, сѐ да отфрлат и да раздадат, така што ништо да не задржат за себе од она од што се одрекле па заедно со апостолот да се фалат со своето гладување и жедување, со студот и голотијата, велејќи: “Во труд и мака, во често неспиење, во глад и жед, во многу постење, на студ и голотија” (2. Кор.11,27).

72. Да ги слушнеме зборовите на свети Василиј Кападокиски, кои му ги рекол на еден сенатор, кој се тресел од ваков студ, за каков станува овде збор. Тој, велејќи дека се откажал од светот, сепак задржал нешто од својот имот, не сакајќи да се храни со тудот на своите раце, и да се учи на вистинско смирение со немаштија во сѐ со тежок труд и со манастирска послушност. Тој му рекол: “Ти го загуби и сенаторството, но и монах не стана”

73. Затоа, ако сакаме да се подвизуваме со добар духовен подвиг, да го изгониме од нашето срце тој убиствен непријател, кого можеме лесно да го победиме и таа победа не е голема, но срамно е и нечесно да се биде победен од него. Зашто да се биде победен од оној што е силен, затоа што сме биле кутнати на земја и поради тоа сме ја загубиле победата, во таквиот случај сепак за победените постои некаква утеха од сознанието за големата сила на противникот. Но, ако се случи да бидеме победени во борба со послаб противник, тогаш доживуваме голем срам и понижување.

74. Конечна победа и совршена сигурност над овој непријател можеме да очекуваме само тогаш, кога совеста на монахот нема да биде извалкана со поседување дури и на една единствена монета. Оној што се израдувал макар на најмал паричен подарок, тој веќе го примил коренот на среброљубивата похот. Тој не може уште истиот час да не почне да гори од желба за нешто поголемо. Војникот Христов ќе победува, ќе се наоѓа вон секаква опасност, недостапен за напад од оваа страст, сѐ додека овој одвратен дух не го посее во неговото срце зачетокот на својата похот. Затоа, како и во сите видови страсти, треба да се вардиме од главата на змијата. Особено во однос на оваа страст, треба да бидеме највнимателни и да не дозволиме во нас да навлезе главата на змијата. Зашто, ако ѝ дозволиме да влезе во нас, хранејќи се сама од себе и придобивајќи сѐ поголема сила, ќе предизвика во нас преголем пожар. И затоа не треба да се пазиме само од тоа да имаме пари, туку и самата желба да ги имаме, треба да ја искорнеме од нашата душа, пa не само да ги одбегнуваме делата на среброљубието, туку да ѝ го сечеме самиот корен на оваа страст, зашто никаква корист нема да ни донесе тоа што ќе немаме пари, ако во нас имаме желба да ги имаме.

75. Можно е и оној што има пари да биде слободен од болеста на среброљубието; и никаква полза нема да му донесе тоа што ќе остави сѐ што има, ако не ја отсече во себе страста на алчноста, кој, откако се насладил со делото на осиромашувањето, но не и со самата добродетел на немаштијата, тој со жалост во своето срце се помирува со таквата неопходност. Евангелските зборови велат дека е нечист оној чие срце е нечисто (Матеј 5,28), па така и оној што не е обременет со товарот од пари, може да биде осуден заедно со среброљупците, само затоа што е среброљубец во своето срце и во својот ум. Тие само немале прилика да печалат пари, но не и желба за тоа, а тоа во Божјите очи секогаш има поголема тежина од самата неопходност. Затоа треба на секој начин да се трудиме плодовите на нашиот труд да не пропаднат попусто. Зашто навистина е за жалење да ги трпиме тешките последици од тоа што сме се лишиле од сѐ, a да ги загубуваме плодовите на ова поради бесплодната грешна желба на нашата волја.

76. Сакаш ли да знаеш какви погубни плодови раѓа оваа страст и колку ги засилува другите страсти кај оние што ќе ја прифатат, ако не се борат постојано и грижливо против неа за да ја уништат? Погледај го Јуда, кој бил меѓу апостолите Христови, како тој, затоа што не сакал да ја згази смртоносната глава на оваа змија, таа го погубила со својот отров, обмотувајќи го со мрежата на својата желба и го фрлила во страшна бездна кога го научила за триесет сребреници да Го продаде Спасителот на светот и Искупителот на човечкиот род? Никогаш тој не би бил доведен до такво безбожно и предавничко дело, ако не боледувал од болеста на среброљубието и не би станал светотатствен виновник за убиството на Господа, ако пред тоа не свикнал да ја подкрадува касичката, која му била доверена.

77. Еве го ужасниот пример за тиранијата на оваа страст, која како што рековме, откако еднаш ќе ја зароби човечката душа, не ѝ дозволува веќе да запазува ниедно правило на чесноста и не ѝ дава да се засити ни со најголеми печалби и придобивки. Зашто нејзината цел не е во збогатувањето, туку во лишувањето од сѐ. Еве, и овој – Јуда, откако ја добил касичката која требала да послужи за помагање на сиромасите, можел да се насити со изобилството на тие пари и барем донекаде да ја смири својата страст, тој, напротив, преку тоа ја распалил својата страст и почнал не само да краде од неа, туку дошол на мисла за пари да Го продаде и Самиот Господ, бидејќи оваа страст не може да се насити ни со најголемо богатство.

78. Затоа и апостол Петар, кој знаел дека оној што поседува нешто со страст, не може да ги запази границите на својата алчност и дека крајната цел на оваа страст не е во тоа да се поседува извесна помала или поголема сума, туку потполното лишување од себе, затоа ги казнил со смрт Ананија и Сапфира за тоа што утаиле нешто за себе од она што било нивно. Загинале тие за лага поради алчност и ненаситност, како и Јуда, кој се самоубил затоа што Гo предал Господа. Каква е сличноста меѓу нив во престапот и во казната? Таму среброљубието довело до предавство, а во вториот случај до лага. Таму се предава вистината, а овде се извршува гревот на лагата. И ако дејството на гревот во првиот и во вториот случај не е слично, тие се слични по својата еднаква цел. Тие за да се избават од сиромаштијата, се обиделе да задржат нешто од својот имот, од кој се откажале, а кој требало или целиот да им го предадат на апостолите, или сѐ да им раздадат на браќата. Затоа и во едниот и во другиот случај и потоа следувала еднаква смртна казна, зашто и едниот и другиот грев израснале од истиот корен, од коренот на среброљубието. Ако сега на оние, кои не го посакале туѓиот имот, туку се обиделе од својот да запазат нешто и за себе и немале желба да натрупуваат нови богатства, дошла таква строга пресуда и таква страшна казна, тогаш што да кажеме за оние кои посакале да собираат пари, кои никогаш не ги имале и, покажувајќи ја пред луѓето својата сиромаштија, пред Бога се покажуваат богати по својата страст на ненаситноста.

79. Ненаситниците треба да ги сметаме за лепрозни по дух и по душа, слични на Шезиј, кој затоа што ги посакал гниежливите пари на овој свет, бил поразен со заразната нечиста лепра. Токму тој ни оставил пример за тоа, дека душата, кога е заразена со престапната страст на среброљубието, бива казнувана со духовната зараза на страстите и станува пред Бога, пред Неговите очи, нечиста и под вечно проклетство.

80. Па така, ако стремејќи се кон совршенство, си оставил сѐ и си тргнал по Христа, откако си ги слушнал Неговите зборови: “Ако сакаш да бидеш совршен, оди, продај го имотот свој и раздели го на сиромаси и ќе имаш богатство на небото, па дојди и врви по Мене” (Матеј 19,21), тогаш зошто, откако си ја ставил раката своја на ралото, се обрнуваш назад, за со зборовите на истиот Господ да бидеш провозгласен за негоден за царството небесно? (Лука 17,31). Поставен на покривот на добродетелите, зошто пак правиш напори да се натовариш со товарот на збогатувањето со богатството на овој свет? Ако тогаш, предупреден од немаштијата, си немал што да оставиш, уште помалку треба да го придобиваш она, што понапред си го немал. Тоа ти било дадено со посебна Божја милост и ти како да си бил приготвен со твојата сиромаштија за да се одречеш од светот, да не ти пречи ништо и полесно да можеш да прибегнеш при Него. Впрочем, никој да не ги понижува бедните затоа што немале што да остават во светот, зашто не постои човек кој нема што да остави во овој свет. Од сите богатства на овој свет се откажал оној, кој го откорнал коренот на самата страст кон придобивање богатство.

81. Оваа добродетел на несобирање земно богатство не можеме да ја запазиме цела и неповредена, ако живеејќи во манастир според зборовите на апстолот, не можеме заедно со него да речеме: “Кога имаме храна и облекло, со тоа да бидеме задоволни” (1. Тим. 6,8).

82. Затоа, спомнувајќи си за Ананија и Сапфира, да се плашиме да задржиме нешто од она што сме ветиле да го оставиме, затоа што сме имале намера да се откажеме од светот. Страшен е и примерот на Гиезиј, кој поради гревот на среброљубието бил накажан со неизлечива лепра; да се пазиме од тоа да го придобиваме она, што не сме го имале и пред одрекувањето од светот. Да се пазиме и од злосторството на Јуда, како и од неговиот страшен крај на земниот живот, да се трудиме со сите наши сили да го одгонуваме собирањето пари, од кои сме се откажале засекогаш. Но, поред сѐ, да помислуваме за смртноста на нашата телесна природа, за неизвесноста на нашиот смртен час; да внимаваме денот на Господа да не настане и да не дојде, како што доаѓа крадецот ноќе, да не ја затекне нашата совест, испреплетена со грижи за придобивање, на богатство, зашто тоа уништувајќи ги сите плодови од нашето одрекување од светот, ќе направи она што му било речено од Господа на безумниот богат, да ни биде речено и нам: “Безумниче, ноќва ќе ти ја побараат душата твоја; тоа, што си го приготвил, чие ќе биде?“ (Лука 12,20). Без и најмалку да мислиме за утрешниот ден, никако да не си дозволиме да отстапуваме од нешто, што е заповедано со манастирскиот типик. Нема сомневање дека не можеме никако да го исполниме, не можеме да живееме според манастирските правила, ако во нас не биде на тврда основа поставена добродетелта на трпеливоста, на која како извор ѝ служи не нешто друго, туку само смирението.

Г) Борба со духот на гневот (Кн.8)

83. Во четвртата борба ни претстои да го искорнеме смртоносниот отров на гневот од длабината на нашата душа. Зашто, доколку е тој вгнезден во нашите срца и го заслепува окото на нашиот ум во својата погубна темнина, не можеме да добиме способност за правилно разликување меѓу доброто и злото, ниту можеме да имаме достатна јасност на соѕерцанието, ниту можеме да имаме зрело размислување, ни да бидеме вистински учесници во животот, нити да бидеме непоколебливи во она што е право, ни да ја примаме вистинската духовна светлина, зашто во Светото Писмо е речено: “Отстапете од мене вие сите, кои вршите неправда, оти Господ го чу гласот на мојот плач ” (Псал. 6,8); не можеме да бидеме учесници во мудроста, макар и по мислењето на сите кои биле сметани за премудри, бидејќи “Ни вели: Зошто поранешните дни биле подобри од сегашните, оти не е мудро да прашуваш за тоа” (Проп. 7,10); не можеме да доживееме долг живот, ако голем број луѓе нѐ сметаат за разумни, затоа што гневот ги погубува и разумните (сп. Изрек. 15,1); не можеме секогаш добро да ги држиме мерениците на правдата според укажувањето на срцето „бидејќи човечкиот гнев не ја извршува Божјата правда“ (Јак.1,20); не можеме поради тоа да имаме чест пред луѓето, па дури и кај луѓето од овој век, кои поради нашето потекло и нашиот чин, нѐ сметаат за познати и почитувани, зашто “Добротворната душа ќе биде наситена, и кој напојува други, и тој самиот ќе биде напоен ” (Изрек.11,25); никако не можеме и со зрелоста на советувањето, иако може да се чини дека сме придобиле големи знаења, зашто “Неразумниот верува на секој збор, а благоразумниот е внимателен на своите чекори”(Изрек.14,15); не можеме да бидеме спокојни од вознемирувања и неспокојството и тогаш кога сме слободни од гревови, иако другите воопшто не нѐ вознемируваат, зашто е речено: “Гневлив човек подига бунтови, а избувливиот многу греши ” (Изрек.29,22).

84. Некои cе обидуваат да ја оправдаат оваа погубна болест на својата душа, сакајќи да ја намалат својата слабост со помош на погрешно толкување на Светото Писмо, велејќи: “Не е страшно, ако се гневиме на браќата што грешат, зашто и Бог се гневи против оние што грешат, кои не сакаат да знаат за Него и, ако Го знаат, не Го почитуваат како што треба. Така, на пример, речено е: “Се разгоре гневот на Господа против Неговиот народ, и Му омрзна наследството Негово” (Псал. 105,40), како и на друго место: “Смилуј се на мене, Господи, оти сум немоќен; исцели ме, Господи, бидејќи коските мои се потресени” (Псал. 6,2). Тие не сфаќаат дека со тоа на луѓето им даваат слобода да дејствуваат според своите страсти за своја пропаст, па дури на Бога, Кој е неисцрпен извор на секоја чистота, неразумно Му препишуваат нечиста телесна страст.

85. Па, ако овие и други слични места ги разбираат буквално, ги сфаќаат во грубо земно значење, тоа може да се чини дека Бог спие и се разбудува, седи и оди, кон некого се приврзува, а од друг се одвратува, се приближува и се оддалечува, дека има и телесни членови – глава, очи, раце, нозе и др. Дека сето не треба буквално да се разбира за Оној, Кој е, според сведоштвото на Светото Писмо, невидлив, неопислив, секаде присутен, па не треба да си дозволуваат богохулство и да Му припишуваат гнев и жестокост. Кога се говори за Негови телесни членови и движења, тоа се прави да можеме полесно да ги разбереме Неговите промислителни дејства: очите означуваат дека Бог гледа сѐ, и знае сѐ; очите и рацете – Неговата промисла и творештво; мишката – Неговата сила и одржувањето на сѐ и друго слично. Па така, кога читаме за Божјиот гнев и за Неговата лутина, кога читаме, не треба да ги разбираме на човечки начин, туку онака, како што е достојно за Бога: не дека Бог се гневи, туку треба да сфатиме дека е Тој праведен Судија, Кој секому му дава според неговите дела, за сѐ што прави лошо во овој свет, па исплашувајќи се кога читаме за ова во Светото Писмо, да се плашиме од справедливата Божја казна и да се трудиме да се пазиме од сѐ што е спротивно на Неговата света волја.

86. Затоа, монахот, кој се стреми кон совршенство и кој сака да се подвизува со исправен духовен подвиг, треба да биде потполно туѓ на сите движења на страста на гневот и на лутината, да слуша што говори избраниот Божји сад – светиот апостол Павле: ”Отстранете ја подалеку од вас секоја огорченост, јарост, гнев, викање и хулење заедно со секоја друга злоба”(Ефес. 4,31), кој никого не го ослободува од тоа да може да греши со гневот свој и да мисли дека е тоа неопходно и корисно. Затоа, монахот, ако е неопходно потребно да му помогне на својот брат што греши и да го излекува, а кој е можеби болен од некоја сосема лесна треска, давајќи му лек се гневи на него, треба да се варди да не му нанесе некоја пострашна болест и духовно да го ослепи. Затоа, оној што сака да му ги излекува раните на својот брат, потребно е тој самиот да биде здрав, како што вели и Светото Евенгелие: “Лекаре, излекувај се Сам! ” (Лука 4,23), И уште: “Зошто ја гледаш раската во окото на твојот брат, а гредата во своето око не ја чувствуваш? Или, како ќе му кажеш на твојот брат: ‘чекај да ти ја извадам раската од окото’, кога во твоето око има греда?”(Матеј 7,3-4).

87. Од никаква причина да не се распалува гнев во срцето твое, зашто тој ќе ти го ослепи срцето, па ставајќи покривало на твоите духовни очи, може да ти пречи да Го гледаш Сонцето на вистината. Сеедно дали листот што ќе биде ставен врз твоите очи, ќе биде од злато, од олово или од некој друг метал – вредноста на металот не прави разлика во ослепувањето. Впрочем, има еден гнев од кој имаме голема корист, кога се гневиме против страсните движења во нашето срце, кога се лутиме за она што станува во длабините на нашата душа, на она што е дури и срамно да се говори пред луѓето, треперејќи од страв дека и ангелите и Бог се сведоци на нашите страшни гревови. Он е насекаде и сѐ гледа и од Неговото око ништо не може да се сокрие, не можат да се скријат ни тајните на нашата совест. Треба да се гневиме и против самиот овој гнев: против гневот кон нашиот брат, што се вгнездил во нашата душа, да се трудиме со гнев и лутина да го исфрлиме од себе, не дозволувајќи му да се крие во нашата душа. И пророкот нѐ учи вака да се гневиме, кој сосема одлучно ги отфрлал чувствата на оваа страст од себе, така што и на своите отворени непријатели, кои дури од Бога му биле предавани во неговите раце, не сакал да им се одмаздува. Така, кога Семеј, фрлајќи камења на царот Давид, викал против него со најлоши зборови, и го навредувал пред сите, а Авес, синот Сарцин, сакал да му ја пресече главата на Семеј затоа што го навредувал царот, Давид се спротивил на тоа, ја запазил својата непоколеблива кротост и ни покажал образец на вистинска смиреност и силна трпеливост, велејќи: “Царот рече: *Што ни е нам, мене и вам, до Саруевите синови? Оставете го, нека зборува лошо, зашто Господ му заповедал да зборува лошо за Давида. А кој може да каже: Зошто правиш така? ’И Давид му рече на Авеса и на сите слуги свои: ʼКога синот мој, кој излегол од телото мое, ја бара душата моја, дотолку повеќе еден син Венијаминов; оставете го, нека зборува лошо, зашто Господ му заповедал; можеби, Господ ќе погледне милостиво кон унижувањето мое, и ќе ми воздаде Господ добро за денешното лошо зборување,” (2. Цар.16, 10-12).

88. Значи, на тој начин ни е дозволено и да се гневиме на себе, за наше спасение, на нашите лоши помисли: да се гневиме, но да не грешиме, да не ги остваруваме нашите грешни мисли за наше загинување. Светиот пророк Давид вели: “Принесете жртва за правда, и надевајте се на Господа” (Псал.4,5), односно да ги успокојувате вашите души со спокојно размислување, да ги смирувате вревата и жестокоста на гневот, да легнете спокојни и сето зло да го победите со силата на спасоносната смиреност. И блажениот Павле, користејќи ги укажувањата од овој стих, потоа рекол: “Гневете се, но не грешете; сонцето да не зајде над гневот ваш; И не давајте му место на ѓаволот” (Ефес. 4, 26-27). Како што е погубно да помислуваме дека Сонцето на правдата заоѓа во нашиот гнев, па, ако ние, откако се разгневиме, веднаш му даваме место на ѓаволот во нашето срце, тогаш што значат зборовите на апостолот: “Гневете се, но не грешете“. Зар не е јасно дека тој го изразува следново: – Гневете се на себе и на самиот гнев, за во спротивно, во вашиот ум да не почнува да зајдува Сонцето на вистината – Христос, нашиот Господ, и со Неговото излегување од нас да не му дадеме место на ѓаволот во нашето срце.

89. Под сонце овде во алегориска смисла можеме да го разбереме нашиот разум, кој со право може да се именува сонце на вистината, затоа што тој ги осветлува сите помисли и сите стремежи на нашето срце и никако да не се лишуваме од него и неговата светлина поради страста на гневот, плашејќи се, по неговото заоѓање, срцето наше да не биде исполнето со темнината на бурната побрканост и со извршување на ѓаволската волја, па, така, опфатени од темнината на гневот не останеме во темна ноќ, во незнаење за тоа што треба да правиме. Во ваква смисла ни се предадени овие зборови од апостолот во поуките на духовните наши учители, кои не ни дозволуваат дури ни еден миг да му дадеме место на гневот во своето срце, туку на секој начин да се пазиме да не паднеме под осуда, според зборовите на Светото Евангелие: “Секој што се гневи на брата си без причина, виновен е пред судот” (Матеј 5,22). Притоа, ако би било дозволено и да продолжуваме да се гневиме до зајдисонце, тогаш страста на гневот, користејќи го таквото разрешение, секогаш би барала да се одмазди пред залезот на сонцето, сметајќи го тоа како нешто дозволено.

90. А што да кажеме за оние, кои не го признаваат ни сончевиот залез како граница на својот гнев, туку со денови го задржуваат својот гнев во себе против оние, на кои им се налутиле? Иако тие понекогаш говорат дека не се гневат, нивните дела ги обвинуваат, зашто тие не разговараат благо и братски со оние против кои се разгневени. Тие мислат дека со тоа не прават грев, зашто не бараат да се одмаздат. Но тие всушност или немаат можност или не смеат да го направат тоа, но гневот врие во нивните срца; молејќи, доживуваат страшни маки. Со денови не се во состојба да се ослободат од тиранијата на оваа страст и да се смират, а дури по долго време, успеваат некако да се скротат.

91. Како да не успеваат да се одмаздат потполно, па се помируваат да го направат само тоа што можат. Така прават оние, кои го задржуваат својот гнев не од мирољубива желба, но поради својата немоќ да се одмаздат; го прават само она што можат. Бидејќи немаат можност да им направат ништо повеќе на оние, на кои се разгневени, тие покажуваат грубост према нив и во своето срце горат од желба да им направат најголемо зло. Како да е достатно тоа што потполно не го раскриваме својот гнев и како да се лишуваме од својот здрав разум и од светлината на знаењето и како да престануваме да бидеме храм на Светиот Дух, со самото тоа што духот на гневот се наоѓа во нас! Зашто прикриениот гнев во срцето, иако не им прави зло на луѓето, сепак станува причина за загубување на Светиот Дух, како и пројавениот гнев.

92. Можеме да мислиме, дека Бог нѐ трпи за кратко време кога го имаме гневот во себе, тогаш кога ни дозволува да принесуваме духовни жртви со нашите молитви, кога сознаваме дека не се гневиме ние, туку дека некој друг има нешто против нас, велејќи: “Ако принесуваш дар на жртвеникот и таму се сетиш дека брат ти има нешто против тебе, тогаш остави го дарот таму, пред жртвеникот, па оди и најнапред помири се со брата си, а потоа дојди и принеси го дарот свој” (Матеј 5, 23-24). Па како можеме да мислиме дека ни е дозволено да имаме нешто против нашиот брат до зајдисонце, а не велам во текот на повеќе денови. Па дури и тогаш кога тој има нешто против нас, не ни е дозволено да Му принесуваме молитва на Бога, на нас, на кои им е заповедано: “Молете се постојано!” (1.Сол. 5,17). И уште: “Мажите сакам да се молат на секое место, кревајќи чисти раце без гнев и расправии” (1.Тим. 2,8). Затоа, ако запазуваме таков отров во своето срце, тогаш ни останува или никогаш да не се молиме и на тој начин да бидеме виновни и пред апостолската и пред евангелската заповед, со која ни е ставено во должност да се молиме постојано и на секое место, или, како во бунило, да се осмелуваме да ја изливаме нашата молитва, иако ни е заповедано и забрането во таков случај да не се молиме, и на тој начин да не искажуваме горделива непослушност и подигнуваме духовен бунт против Него.

93. Но зошто толку долго се задржуваме на Новиот Завет, на евангелските и апостолските заповеди, кога и во Стариот Завет, кој донекаде има попуштање према нашите слабости, ни се обрнува внимание на оваа страст и се настојува да нѐ претпази од неа, велејќи: “Во мислите свои не завидувај му на братот твој; изобличи го ближниот свој и нема да ти се прими за грев поради тоа ” (3.Мој. 19,17). И пак: “По патот на правдата има живот, и во нејзината патека нема смрт” (Изрек. 12, 28); и: “Да не се одмаздува раката твоја и не биди им непријател на синовите од народот твој, туку сакај го ближниот свој како самиот себе, Јас сум Господ, вашиот Бог”(3.Мој.19, 18). Ете, гледаш дека и во Стариот Завет се забранува овој страшен грев не само во дело, туку и во тајните помисли, зашто и тој ни заповеда да ги искоренуваме од нашето срце омразата, и навредата, не само на дело, туку и да не помислуваме за нив.

94. Понекогаш, кога биваме победувани од гордоста или нетрпеливоста, кога чувствуваме особена внатрешна потреба да го средиме својот внатрешен живот, тогаш се жалиме и велиме дека имаме потреба од пустината. Се разбира, тогаш очекуваме, дека таму, необеспокојувани од никого, веднаш ќе ја придобиеме добродетелта и трпението и притоа свесно или несвесно причината за нашата нетрпеливост ја бараме кај нашите браќа. Но, ако на овој начин ја бараме причината за нашата неисправност кај другите, никогаш не можеме да ја постигнеме потребната мерка на трпеливоста и совршенството. Делото на нашето поправање и смирувањето на нашето срце никогаш не треба да ги ставаме во рацете на другите и во зависност од нивната слободна волја; да не мислиме дека тоа ни најмалку не зависи од нас, туку сме должни да се трудиме за него и со силата на нашата слободна расположба, да не се гневиме, тоа не треба да зависи од добродетелта на другиот; тоа не се постигнува со туѓата трпеливост, туку со нашата лична великодушност.

95. Оној што сака да појде да живее во пустина, тој треба да се потруди да биде совршен, да се исчисти од секоја страст или да се ослободи од нив во манастирското братство, и не да бега таму од малодушност, туку со желба да ги придобие вистината на божествените соѕерцанија, кои и не можат да се придобијат на друго место, освен во пустината. Зашто, оние страсти, што ќе си ги однесеме во пустината неизлекувани, тие ќе останат скриени во нас, но нема да бидат победени. И во пустините, како што за оние што имаат чисто срце запазува чисто соѕерцание и гледање на духовни тајни, така обично и страстите, на оние, кои ги оставиле неочистени, биваат уште повеќе засилувани. Во таков случај, еден се чини е толку трпелив и смирен, додека не се гледа со друг и не се среќава со некого, но после веднаш се враќа кон своите грешни навики. Тоа му дава повод да се пројават неговите страсти, кои се криеле во него, како незауздани коњи, кои биле отхранети во долговремено неработење, кои со силен стремеж бегаат од своите штали за пропаст на своите господари и јавачи. Зашто страстите, бидејќи пред тоа неочистени, стануваат во нас се поненаситни, кога не им се дава прилика да се пројавуваат и треба да се зауздуваат меѓу луѓето. И самата сенка на трпеливоста што сме си замислувале, живеејќи меѓу браќата, дека ја имаме, и која сме ја пројавувале додека сме биле во светот, од почит према луѓето и срам пред нив, ја загубуваме тогаш кога се наоѓаме во пустината на безгрижноста.

96. Ова е слично на она кога сите видови отровни змии и ѕверови, додека се кријат во пустината во своите дупки и дувла, никому не му нанесуваат повреда, но сепак и тогаш за нив не велиме дека се неопасни, затоа што во таквиот случај никому не му причиниле зло, бидејќи тоа тогаш бива не затоа што тие се добри, туку затоа што такви ги прави по принуда на пустината, а штом добијат можност да прават зло, тие веднаш ги пројавуваат отровот и ѕверството кои се кријат во нив. Исто така, и оние што бараат совршенство не се должни да не се гневат на луѓето само тогаш кога тие не се со нив и кога немаат никакви односи со нив. Зашто гневот и тогаш е жив, само се притаил и секогаш е готов да избувне на сѐ, без оглед што е тоа. Си спомнувам, кога живеев во пустината, понекогаш се налутував и на ниската трска ако не ја бендисував нејзината дебелина или тенкост, понекогаш на моето ноже, кога работев со него, ако не ми сечеше добро; понекогаш се лутев на кременот што од него не излегуваше искра кога брзав да читам. И ова раздвижување на негодувањето беше често и гласно, излегуваше проколнување од мојата уста на мртвата работа и неизоставно и на ѓаволот. Со тоа, искушението престануваше и мојата душа се успокојуваше. Па така, во делото на совршенството мала корист ни придонесува отсуството на луѓето против кои се подигнува гневот, кога и понатаму не ја придобиваме трпеливоста. Страста на гневот може да ја пројавува својата сила и на мртвите и неми работи, зашто задржувајќи се во нашето срце, таа не ни дава да се смириме и да се ослободиме од другите страсти.

97. Затоа, ако сакаме да го придобиеме возвишеното божествено богатство за кое се говори во Светото Евангелие: “Блажени се чистите по срце, оти тие ќе Го видат Бога ” (Матеј 5,8), тогаш треба не само да се ослободиме од оваа страст, туку сме должни да ја искорнеме од длабините на нашата душа. Зашто не ќе имаме особено голема корист ако ја задушуваме ненаситноста на гневот само во нашите зборови и ако не го пројавуваме во нашите дела, ако Бог, од Кого не можат да се сокријат тајните на срцето, го гледа нашиот гнев скриен во длабините на нашето срце. Светото Евангелие ни заповеда дека е подобро да им ги сечеме корените на страстите, отколку да ги уништуваме нивните плодови. Ако ги извадиме страсните корења, тие така нема да се размножуваат. На таков начин душата добива можност постојано да живее во секаква трпеливост и светост, тогаш кога гневот ќе биде не само отстранет од површноста на нашата дејност и на нашите постапки, туку и ним ќе им биде изваден коренот од нашите скриени помисли. И затоа, треба да ги уништуваме гневот и омразата, за да не паднеме во гревот на човекоубиството кое без нив не може да се изврши. Зашто е речено: “Секој што се гневи на брата си без причина, виновен е пред судот” (Матеј 5,22). И уште: “Секој, што го мрази братот свој, е човекоубиец ” (1.Јов. 3,15)”. Бидејќи тој во срцето свое сака да загине оној кого што го мрази, иако луѓето не велат за него дека пролеал човечка крв со својата сопствена рака и со својот меч, но Господ него го прогласува за убиец, зашто Он дава и награда и казна не само за направените дела, туку и за мислите и за намерите, како што е и речено кај светиот пророк Исаија: “Зашто Јас ги знам делата нивни и мислите нивни; ете, ќе дојдам да ги соберам сите народи и јазици, и тие ќе дојдат и ќе ја видат славата Моја” (Иса.66,18). И светиот апостол Павле вели: “Нивните внатрешни размислувања, со кои меѓусебно се обвинуваат или одбрануваат, за оној ден, кога, според моето Евангелие, Бог преку Исус Христос ќе ги суди тајните на луѓето” (Рим. 2,15-16).

98. Затоа, Христовиот подвижник кој се подвизува како што треба, тој заедно со коренот треба да ги исфрли и страстите од себе. За потполното излекување од страстите се препорачува следново лекување: пред сѐ, треба да веруваме дека за излекувањето на оваа болест (гневот) е потребно никогаш да не се гневиме, било од оправдани или неоправдани причини, знаејќи дека штом ја загубиме Божјата светлина, светлината што е во нашето срце поради страстите што се во нас, тогаш и нашето срце се помрачува со темнината на страстите, па затоа не ќе можеме да имаме јасни претстави ни за себе, ни за другите луѓе, ниту за светот околу нас; ако страстите се задржат во нас, неизбежно ќе се замати и нашиот дух и тој веќе поради тоа, никако не ќе може да биде живеалиште на Светиот Дух. Најпосле, треба да помислиме и за тоа дека и ние, додека гневот се наоѓа во нас, никако не ќе можеме да Му се молиме на Бога и да ги изливаме нашите молитви и прозби пред Него. Но најмногу од сѐ, имајќи предвид дека не е познат крајот на нашиот живот, треба постојано да мислиме оти секој ден можеме да се преселиме од овој во идниот живот, и дека тогаш нема ни најмалку да ни помогне тоа што ја запазуваме нашата телесна чистота, ни откажувањето од целиот наш имот, ни презирот према богатството, ниту трудовите на постот и бденијата, кога Судијата на светот ќе ни суди поради нашиот гнев и ни се заканува со вечни маки.

д) Борба со духот на жалоста (Кн.9-та)

99. Во петтата борба треба да ги истапиме осените на жалоста која проголтува сѐ, која, ако добие некако можност да завладее со нашето срце, престануваме да имаме соѕерцание за Бога и целата наша душа ја урива и кутнува од висините на светата расположба, ја раслабува и конечно ја задушува: не ѝ дава ни да се моли со обична живост, ни да ги чита светите книги кои се средство за духовно лекување. Тој не им дозволува ни тивко и во мир да живеат со своите браќа, и прави да им биде одвратна послушноста, која е неопходна и задолжителна за сите, и да се бунтуваат против неа. И откако ќе им го одземе здравото размислување ги вознемирува нивните срца, ги прави како избезумени и пијани, ги истоштува и ги задушува со убиствено очајание.

100. Затоа, ако сакаш правилно да се трудиш во подвизите на духовната борба, ти си должен со не помало внимание да ја лекуваш и оваа своја духовна болест. Зашто: “Ако непријателот твој е гладен, нахрани го со леб; и ако е жеден, напој го со вода ” (Изрек. 25, 21), како што јасно ја искажал Светиот Дух силата на оваа штетна и убиствена страст. Како што облеката изедена од молци, нема веќе никаква вредност и не е веќе добра за носење, така и дрвото кое е изедено од црви, останува негодно за градежен материјал или за украс на некоја зграда, туку треба да биде фрлено и изгорено. Така и душата која е разјадувана од уништувачка жалост, не е веќе годна за таа првосвештеничка облека која го прима врз себе мирот на Светиот Дух, кое слегува од небото на брадата Аронова, а потоа преминува и на облеката, како што е тоа сликовито претставено во пророштвото на светиот пророк Давид во следниве зборови: “Тоа е како миро врз главата што се лее по брадата, брадата Аронова, што се лee пo полите од одеждата негова'” (Псал. 132,2). Ниту е веќе добро за изградба на духовниот храм чии основи ги ставил премудриот архитект, свети апостол Павле, велејќи: “Вие сте храм Божји и Духот Божји живее во вас” (1. Кор. 3,16). Ова го опишува Невестата во старозаветната книга Песна над песните, во која читаме: “Возљубениот: Покривите на куќите ни се кедри, штиците наши – кипариси ” (Песна над песните 1, 16). Ете какви дрва се избираат за изградбата на Божјиот храм и какви мириси против негниење за да не бидат изложени на расипување од старост и црвоточина.

101. Понекогаш оваа болест може да настане поради некоја од претходните страсти, или од гневот, или од блудната похот, или од среброљубието, кога некој доживува загуба во преземената надеж и кога гледа дека не може да ги добие посакуваните работи и не ќе може да се задоволи со нив. А понекогаш, без какви и да се видливи причини кои би можеле да не турнат во таа бездна, по дејството на ѓаволот, одеднаш нѐ зафаќаат со такво очајание и таква жалост, така што не сме во состојба ни со најобична љубезност да ги примиме оние што ни се најдраги и најпотребни личности, а и што и да ни речат тие во текот на разговорот, да го сметаме како неумесно или непотребно; не одговараме дури ни на едно од нивните прашања, поради тоа што душата наша е исполнета со жолчна горчевина.

102. Ова може да ни послужи како доказ за тоа дека очајанието и жалоста не секогаш потекнуваат поради вина на другите, туку дека за тоа често сме виновни ние самите. Ние самите ги носиме во себе – во нашите души причините на сите наши страсти и страдања, штом биде освежена од дождот на Божјата благодат, нашата душа веднаш ќе почне да напредува и да ги дава своите добри и сочни плодови. Никој никогаш не бил принудуван на грев, иако е можно лошиот пример на другите да го поттикнува кон него, ако тој самиот нема скриено во себе од семето на гревот. И никако не треба да веруваме дека некој одеднаш и ненадејно прифатил некоја од срамните страсти без да имал и пред тоа страсни пожелби, кога на пример, погледнал страсно некоја жена и бил победен од нејзината убавина и тогаш неговиот похотлив поглед ја раскрил неговата дотогаш скриена страсна болест. Затоа, и на ова треба да го свртиме нашето внимание: нашите срца да ги чистиме од страстите и да ги поправаме нашите чувства и расположби.

103. Но има уште еден вид на жалост, најлош меѓу сите други видови, кога таа влегува во душата на оној што греши, не со намера да послужи за неговото исправување, и тоа не за исправување на неговиот живот и за исчистувањето на неговите страсти, туку за создавање на крајно очајание. Таа и таква жалост не му дала ни на Каин да се покае по братоубиството, не му дозволила ни на Јуда да најде начин за приближување кон Христа, туку го одвела преку очајанието, до бесилката.

104. Ние можеме да ја сметаме жалоста корисна за нас само во случај кога сме ја прифатиле поради покајанието за нашите гревови, или поради силната желба за добивање совршенство или соѕерцание на идното блаженство. За ваквата жалост говори и светиот апостол Павле, велејќи: “Жалоста што потекнува од Бога предизвикува неопходно покајување за спасение, а световната жалост доведува до смрт” (2. Кор.7,10).

105. Но таа жалост која доаѓа како последица на покајанието што води кон спасение на вистинскиот верник кој е послушен, љубезен, смирен, кроток, пријатен и трпелив, бидејќи оваа жалост произлегува од љубовта према Бога, иако по својата желба за придобивање на духовното совршенство силно и неуморно копнее и кон владеењето со телото и скрушеноста на духот, истовремено бива израдувана и оживувана со надежта на успех, па затоа ги запазува и целата љубезност и доброто душевно расположение, имајќи ги во себе сите плодови на Светиот Дух кои ги набројува апостолот: “Плодот на Духот е: љубов, радост, мир, долготрпеливост, благост, добрина, верност, кротост, воздржливост” (Гал.5,22). А жалоста на овој свет е секогаш незадоволна, нетрпелива, жестока, исполнета со постојана тврдоглавост, со бесплодно и погубно очајание. Кого ќе го завладее, таа го уништува и го оддалечува од секаква работа и од секаков труд, од спасителната грижа, па не само што му ја пресекува и оневозможува неговата молитва, туку ги запустува сите погоре спомнати духовни плодови, кои обично ги раѓа жалоста, која е од Бога и по Бога.

106. Затоа, освен оваа жалост која ја прифаќаме или после спасоносното покајание или од ревност кон духовно совршенство со желба да ги добиеме убавините на идниот живот, секоја друга жалост, жалоста на овој свет и онаа што донесува смрт, треба да биде отфрлувана или сосем отсекувана, заедно со духот на блудот и на среброљубието.

107. Оваа, најпогубна од сите страсти, можеме да ја изгониме од себе, ако занимавајќи ја нашата душа со духовни поучувања, ја оживуваме и ја издигнуваме со надежта и соѕерцанието на идното блаженство. На овој начин можеме да ги победиме сите видови на жалоста; и тие што произлегуваат од претходниот гнев и тие што се раѓаат од навредите што ни ги нанеле луѓето, како и оние што доаѓаат од неразумното душевно растројство и тие што нѐ фрлаат во смртоносно очајание. Зашто, ако при ваквите жалосни состојби, биваме духовно радосни од соѕерцанието на идните вечни блага и остануваме неподвижни во ваквата расположба, тогаш никогаш нема да паѓаме духовно кога сме во несреќа, ниту ќе се вознесуваме кога сме во среќа, сметајќи го и едното и другото за ништожни и скоропреодни. (Во врска со тоа како треба да се смирува духот на жалоста треба да се прочита 7-миот оддел, во кој светиот преподобен отец Касијан говори за борбата со секаков вид страдања).

ѓ) Борба со духот на унинието (Кн.10)

108. Во шестата борба ни претстои противставување со страста која на црковно словенски се нарекува униние, а ние ја нарекуваме здодевност или тага и очајание. Таа е сродна со жалоста. Неа најчесто ја доживуваат монасите – отшелници кои живеат осамено во пустина. Овој дух ги вознемирува тие монаси особено околу пладне, како некоја треска која ја напаѓа болната душа со своите дејства кои потполно ја растројуваат. Некои од духовните старци (Евагриј) ја нарекуваат “пладнешки дух.” За неа се спомнува и во 90-от псалм.

109. Кога унинието ќе ја нападне бедната душа на монахот, тогаш тој се плаши од местото каде што живее, ќе чувствува одвратност према својата ќелија и презир према браќата со кои живее или се на извесна оддалеченост од него. Ова станува како со мрзливите и недуховните кај кои се пројавува незаинтересираност и одвратност кон секаква работа, со која обично се занимаваат во својата ќелија. Тие немаат ни желба да седат во својата ќелија. Овој дух не им дава ни да читаат; само ги тера да се жалат и да воздивнуваат за тоа што толку време проживеале одделени од светот и ни најмалку не успеале во духовниот живот, не постигнале никакви духовни плодови; или ги тера да жалат што и понатаму попусто живеат на тоа место, а дека би можеле на многумина да им бидат од корист и да им бидат раководители во духовниот живот, дека немаат никого околу себе, кого би можеле духовно да го поучуваат и да го водат кон Бога и кон духовното усовршување. Затоа демонот на унинието и му ги фали оддалечените манастири и другите места, му ги опишува како покорисни за духовното напредување и за спасението на душата; дружењето со браќата таму, тој му ги слика како многу пријатно и исполнето со духовни поучувања. Напротив, сѐ што е во врска со неговиот живот во постојната средина му го претставува неподнесливо, напомнувајќи му дека од браќата што живеат поблизу до него нема и не може да научи ништо корисно, напомнувајќи му го и тоа, дека сѐ што му е потребно за живот мора да го добива со прекувремен труд. Најпосле, демонот на унинието му внушува на отшелникот, дека ако и понатаму продолжи да живее на тоа место, не ќе може да се спаси и ако и понатаму остане во својата ќелија ќе загине, па затоа треба што побрзо да ја напушти и да се пресели на друго место. Потоа, особено околу пладне, тој го доведува неговото тело до таква слабост и предизвикува во него глад до таква мерка, што се чувствува толку истоштен и изморен, како да работел најтешка работа, или како да патувал долго по тежок пат и како да не јадел два или три дена и не земал никаква храна. И се свртува на сите страни, воздивнува, плашејќи се дека може да дојде некој од браќата, често излегува од ќелијата и пак влегува во неа, го погледнува сонцето и помислува дека уште е далеку до неговиот залез. Наоѓајќи се во таква побркана умствена состојба, како покриен и обвиен со темнина, тој станува сосема неспособен за духовен труд, и почнува да мисли дека против таквата своја состојба не може да има никаква друга утеха, освен да биде посетен од некој брат и да се утеши со спиење. Тогаш овој лош дух на унинието почнува да му нашепнува дека треба да им направи посета на браќата, да ги поздрави, или да ги посети болните кои се наоѓаат поблизу или подалеку. Му укажува како на долг и обврска некои од своите роднини мажи и жени, да ги посетува почесто и да се гледа со нив, дека треба да се сретне со некоја богата и побожна жена која нема блиски и благородни роднини и дека ќе направи богоугодно дело ако ја посетува почесто и да се погрижи за сѐ од што тоа има потреба, бидејќи другите луѓе не се грижат за неа; дека треба што повеќе да се труди во правењето на таквите дела и дека е сосема некорисно и бесплодно натамошното престојување во неговата сегашна ќелија.

110. Така се измачува несреќната душа фатена во ваквата демонска стапица, сѐ додека уморениот монах отшелник од духот на унинието не се обиде да легне на својата постела или, доживувајќи неподнослива здодевност во својата ќелија, не побара олеснение во посетата на некој болен брат. Но и тоа средство кое тој сака да го употреби како лекарство, во рацете на демонот ќе се претвори во најголемо разочарување. Зашто овој духовен непријател ќе почне да го напаѓа уште пострашно, зашто, откако се уверил дека тој штом ќе ги почувствува неговите напади го напушта бојното поле на еден или на друг начин, му го врти својот грб и бега од него, дека спасението не го бара во својата победа над овој демон туку во бегството и криењето од него, па така, малку по малку, откако ја намразил својата ќелија, почнува да ја заборава главната цел на свето монаштво и отшелништво која се состои во постојаниот стремеж кон божественото, кон духовната и телесната чистота, кон целомудрието, кое никаде не може да се добие, освен во постојаното безмолвно престојување во својата ќелија и во непрестаното божествено поучување. Ете, така Христовиот војник најпосле се оддалечува и бега од Неговата војска, се замешува во светските работи и веќе My станува неугоден на својот Воен началник (сп.2. Тим. 2,4), под Чие раководство ветил дека ќе служи.

111. Блажениот псалмопеач Давид прекрасно ги искажал сите погубни последици од оваа болест во следниве зборови: “Душата моја засолзи од тага, зацврсти ме со зборовите Твои” (Псал. 118-28). И навистина, не дреме телото, туку во тоа време дреме душата. Зашто душата, ранета од стрелата на оваа разрушувачка страст, навистина заспива и станува неспособна за каков да е стремеж кон придобивање на добродетелите и набљудување на своите духовни чувства.

112. Затоа, вистинскиот Христов војник кој сака правилно да се подвизува во борбата за духовно совршенство, треба да се грижи и оваа духовна болест да ја изгонува од длабочината на својата душа и смело да се бори и против разорниот дух на унинието, за да не падне ни од стрелата на сонливоста, нити да бега од својата ќелија на осамувањето и отшелништвото, па макар тоа да го прави под изговор дека врши добри и богоугодни дела.

113. Зашто кога ќе почне унинието да го победува од некоја страна или ќе го остави да биде постојано во неговата ќелија без никаков успех, како мрзлив и негрижлив, или, ако го изгони од неа, ќе го направи постојано да талка и да не работи ништо, ќе го натера да ги посетува ќелиите на браќата и манастирите, и да не мисли за ништо друго, освен за тоа по каков повод да се нахрани идниот пат. Зашто умот на безделникот мисли само за храната и за стомакот и да се сретне со некој маж или некоја жена кои се во крајна беда изгладнети и премрзнати, за да може наводно да им помогне. Па откако ќе се заплетка малку по малку со такви погубни работи за својата душа, како врзан во железни вериги, веќе никогаш не ќе може да се разврзе од нив за да се зафати сериозно со работите на своето вистинско монаштво.

114. Главното што го прави духот на унинието во нас е следново: тој нѐ прави мрзливи, нѐ оддалечува од нашите најважни работи и не учи на неработење. Затоа главното противставување се состои во тоа да не отстапуваме пред него, туку да седиме и да ја работиме нашата важна работа. Во овој однос можеме да го прифатиме како лековит рецептот што ни го препорачува светиот апостол Павле, кој им го препорачувал на Солунјаните велејќи: “Bo молим, постапувајте со сите браќа по цела Македонија. И ве поттикнуваме, браќа, уште повеќе да напредувате, и усрдно да се грижите да живеете мирно, да си ја извршувате сопствената работата и да работите со свои раце, како што ви заповедаме” (1. Сол. 4,10-11). Тој препорачува да живеат мирно, да работат со своите раце, дека не треба да преминуваат од место на место и да не ги вознемируваат другите, да не се распрашуваат како живеат другите браќа па, наместо да се грижат за поправувањето на својот живот и за придобивање на христијански добродетели, може да свикнат да си го губат времето на осудување и на озборување на своите ближни, наместо да свикнат да седат во своите ќелии и да ја работат својата рачна работа. Со ова го отклонил она што е најлошо и најопасно. Оној што сака со љубов да си ја работи својата работа, тој нема време да оди таму – ваму, да се распрашува за делата на другите, да се меша со нив и да пресудува за туѓите дела. Во своето Второ послание до Солунјаните, апостолот додава и вели: “Ви заповедам, браќа, исто така во името на нашиот Господ Исус Христос, да се двоите од секој брат, кој живее неуредно, а не според преданието што го добивте од нас!“ (2. Сол.3,6). Овде тој веќе не моли, туку заповеда, и не со празни зборови, туку со името на нашиот Господ Исус Христос, давајќи да се разбере дека е тоа неодложна заповед. Од натамошните зборови може да се види, дека тоа е заповед за трудот, и оној што не ја исполнува не треба да биде трн во христијанското општество. Па затоа тој заповеда да се оддалечуваме од оние, кои не сакаат да работат, да ги отфрламе како членови расипани од мрзливоста, така што таа болест на неработењето, како некоја смртоносна зараза да не ги зафати и здравите членови на телото. Во тоа се наоѓал силен поттик кон трудољубивоста, но апостолот уште повеќе ја засилува својата заповед посочувајќи го својот личен пример на кој треба да се угледаат, па вели: ” Сами знаете како треба да се угледате на нас, бидејќи ние не живеевме неуредно кај вас” (2. Сол. 3,7), додавајќи: ” Ниту, пак, кај некого јадевме леб дарум, туку работевме со труд и мака дење и ноќе за да не му додеваме на некого од вас” (2. Сол.3,8), иако ” Господ заповедал проповедниците на Евангелието да живеат од Евангелието” (1. Кор. 9,14). Значи, кога и оној кој го проповедал Евангелието и вршел толку возвишена духовна работа, не примал од никого на дар храна со што можеме да ја правдаме нашата мрзливост, кога не ни е заповедано да го проповедаме Божјото слово, ниту некоја друга грижа ни е ставена во задача, нам ни е заповедано само да се грижиме за спасенисто на нашата душа? Со каква надеж можеме да се осмелиме да не го заработуваме својот леб со нашите раце? Избраниот Божји сад, светиот апостол Павле, кој бил задолжен да го проповеда Светото Евангелие и да се грижи за успехот на својата проповед, не си дозволувал да јаде леб кој не бил спечален со трудот на неговите раце. За да не се мисли дека неговиот пример е исклучителен и дека не им се дава на сите како задолжителен образец за угледување, тој говори дека не постапувал така само тој, туку дека така постапувале и сите што биле со него апостолите Сила и Тимотеј кои пишуваат заедно со него дека и тие работеле со своите раце. За да не помислиме дека можеме да не го следиме неговиот пример, замислувајќи дека сите тие работеле молчејќи, немајќи намера да му даваат пример на некого кој не обврзува и нас да се трудиме и да работиме со нашите раце, тој ни кажува дека тие имале власт да не работат и дека работеле за тоа да ни дадат пример, та и ние да се угледаме на нив (сп. 2. Сол. 3,9), така што поуките со зборови, кои влегуваат во нашите уши, ако ги заборавиме, барем личните примери, кои се поставени пред нашите очи да ги паметиме. Најпосле, по сите убедувања, апостолот употребува кон нас не само совет на учител или лекар, туку го употребува и својот апостолски авторитет, па ни вели: “Koj не сака да работи, тој нека и не јаде” (2. Сол. 3,10).

115. И во своето Послание до Ефесјаните апостолот за работата и за трудот пишува: “Крадецот да не краде веќе, туку нека се труди, и подобро е да се труди со своите сопствени раце да го прави она што е добро, за да има што да му даде на оној што има потреба” (Ефес. 4,28). Bo Делата на светите апостоли, читаме, дека тој не само што така учел, туку така и правел. Зашто, кога отишол во Коринт, не сакал да се настани на друго место освен кај Акила и Прискила, зашто тие имале работилница од истиот занает, а тој сакал да работи заедно со нив (сп. Дела 18, 1-3). Потоа, кога пловел за Ерусалим, откако се задржал во Милет, ги повикал презвитерите на Ефеската црква, им дал упатства како да управуваат со Црквата додека е отсутен, им говорел за својата работа да не сакаат од верниците пари ни облека, туку за сѐ што им е потребно да се трудат со своите сопствени раце, и дека и тој самиот го правел тоа за да им покаже, дека Самиот наш Господ Исус Христос ни заповедал да се трудиме така и да им помагаме на оние што немаат, велејќи: “Поблажено е да се дава, отколку да се зема” (Дела 20,35). Пa така, учејќи нѐ да се трудиме и давајќи ни свој личен пример на трудољубие, нѐ учи дека е подобро да им помагаме на ближните со она што сме го заработиле со труд и со пот, отколку со она што на некој друг начин дошло во нашите раце. Ако и монахот прави вака, тој тогаш бива украсен со двојна добродетел: со откажувањето од сѐ во овој свет ја покажува Христовата сиромаштија, а со својот труд и со расположението да ја пројавува штедроста на богатиот, тој Го почитува Бога и е готов да Му принесува жртва од плодовите на својот труд и на својата правда.

116. Египетските отци никако не им дозволуваат на монасите да бидат без работа, особено на младите; со ревноста нивна према трудот ја мерат состојбата на нивното срце и мерката на нивниот успех во трпеливоста и смиреноста. Тие не само што не примаат ништо за својата исхрана, туку од своите трудови ги хранат браќата и патниците што ги посетуваат, а испраќаат и своја помош во Либија за тамошните болни и гладни. Bo градските нечисти затвори испраќаат големи количества разновидна храна, верувајќи дека со тоа, со милостињата од она што го заработиле со своите сопствени раце, и на Бога Му принесуваат угодна жртва. Во врска со ова, кај древните египетски отци има една поговорка: “Работливиот монах го искушува само еден демон, а мрзливиот го напаѓаат безбројно мноштво демони”.

117. Кога јас, кога почнав да живеам во пустината, му реков на авва Мојсеј Либиски дека во текот на вчерашниот ден бев раслабен од униние и дека никако не можев да се ослободам од него пред да појдам кај авва Павле, тој ми рече: “Не, ти не си се ослободил од него, туку си се покажал дека си му предан и послушен. Тој во иднина ќе те напаѓа повеќе, зашто си се покажал плашлив и готов да избегаш пред него. Тој видел дека веднаш си се исплашил од него и дека си избегал од бојното поле; ако другпат не се одлучиш да навлезеш во борба со него, со тој твој лош непријател, ако бегаш од твојата ќелија тогаш кога ќе ги почувствуваш неговите жестоки напади или ако легнеш да заспиеш, а не му се спротивставиш и го победиш со твоето трпение, тогаш тој ќе те победи тебе. Така со опит е докажано дека не треба да бегаме од нападите на унинието, да не бегаме од борбата со него, туку храбро да му се спротивставуваме и да го победуваме.

е) Борба со духот на славољубието (Кн.11-та)

118. Ни претстои седмата борба со духот на славољубието кој е разновиден, изменлив и незабележлив, така што и на оние што имаат најостар вид одвај им е можно да се запазат од него, а уште помалку да го набљудуваат и да го распознаваат. Другите страсти се едноставни и едновидни, а оваа е многувидна; овој демон го пречекува духовниот борец од сите страни и тогаш кога уште се бори, и тогаш се покажува како победник. Оваа страст се обидува да го рани војникот и со облеката, и со неговата става, и со начинот на одењето, и со гласот, и со работата, и со бдеењата, и со постот, и со молитвата, и со отшелништвото, и со читањето, и со знаењата, и со послушноста, и со смиреноста и со добродушноста. Тоа е како некоја многу опасна подводна карпа покриена со разбрануваните води, и токму тогаш кога не го обрнуваме своето внимание на неа, таа одеднаш им причинува страшен бродолом дури и на оние што пловат при погоден ветер.

119. Затоа, оној што сака да патува по царскиот пат, според зборовите на апостолот “со силата Божја, со оружјето на правдата во десната и во левата рака, со славата и срамот, при укори и пофалби” (2. Кор. б,7-8), треба со крајна предострожност и со големо внимание да чекори на своето патување по патот на добродетелите, среде бесните бранови на искушенијата управуван од расудувањето и знаењето на Божјиот Дух, знаејќи дека штом скршнеме само малку лево или десно, веднаш ќе се разбиеме на тие опасни подводни карпи. Затоа ја слушаме поуката од премудриот Соломон: “Не скршнувај ни десно, ни лево; оддалечи ја ногата од злото ” (Изрек. 4,27), односно дека не треба да се мамиме и да се гордееме со нашите добродетели и со нашите духовни успеси, зашто ако појдеме по левата страна по патеката на страстите, не треба, според зборовите на апостолот, да бараме во нив слава, зашто тогаш славата ќе биде во нашиот срам (сп. Фил. 3,19). Ѓаволот ако во некого не можел да предизвика слава поради неговата убава облека, тој настојува да го постигне тоа со неговата искината и нечиста облека; кого не можел да го потчини на оваа страст поради неговата чест и сеопшта почит, тој почнува да се труди да го натера да се издигнува поради својата смиреност; кого не можел да го натера да се превознесува со своите големи знаења и со красноречивиот говор, тој успева кај него со тоа што го тера да се прави голем со своето молчење. Ако некој јавно пости, тој бива вознемируван од суетна слава, а ако некој од презирот на ваквата слава почне да го крие својот пост, тој претрпува напад на самофалство. А некој друг, за да ги избегне овие и вакви напади, одбегнува да врши долги молитви пред браќата, но откако ќе почне да се вежба во оваа тајна без да има сведоци за она што го прави тајно, тешко ќе може да го избегне трубењето пред себе. Нашите духовни старци прекрасно ги прикажуваат својствата на оваа страст, споредувајќи ја со кромидот и со лукот кои ако им симнеме една лушпа се покриваат со други. И колку пати да ги излупиме, тие пак се покажуваат покриени.

120. Оваа страст не престанува да го гони дури и оној кој бегајќи од славата, се крие во пустината од секое општење со смртните луѓе; и колку подалеку бега од светот, таа се пожестоко го напаѓа. Оние што живеат во манастирите, демонот на оваа страст се обидува да ги напаѓа и да ги победи со тоа што еден ќе почне да се превознесува со тоа што е потрпелив во својот дух и во трудот; друг со тоа што е најпослушен од сите; трет што ги надминува сите со својата смиреност. Еден бива искушуван со тоа што има најголеми знаења од сите затоа што чита повеќе од сите, а друг поради најдолгото бдеење. Оваа духовна болест се труди секого да го погоди и да му причини рана со неговите сопствени добродетели, од нив му поставува сопки за да го погуби со она што му ги дава плодовите на животот. Така. тие, на оние што сакаат да одат по патот на побожноста и совршенството, им поставуваат невидливи стапици, како што вели и светиот пророк Давид: “‘ Се обѕирав надесно и гледав, а таму, никој кој ме познаваше: немаше каде да избегам; никој не се грижеше за душата моја” (Псал. 141,4), така што, токму на тој пат по кој одиме, по патот на нашите добродетели, трудејќи се да ги добиеме возвишените почести од Бога, откако ќе се превознесеме со нашите успеси, се препнуваме и се замотуваме во мрежите на славољубието, паѓаме поради тоа што ни се врзани и рацете и нозете. Па така, на таков начин сме победени од нападите на противникот, со нашата сопствена возвишена победа над него.

121. Сите други страсти, откако ќе бидат победени овенуваат и секој ден стануваат cѐ послаби и се смируваат, или поради судирот со спротивните на нив добродетели, потполно исчезнуваат. Но оваа страст, откако бива победена, се подигнува и навлегува во нова поожесточна борба и тогаш, кога мислиме дека потполно сме ја умртвиле, таа преку својата смрт станува уште пожива, поздрава и посилна. Другите страсти ги измачуваат само оние, што ги победиле во борбата, а оваа ги измачува уште повеќе своите победители; и колку пострашно била победена, толку посилно ги зафаќа помислите со воздигнување поради победата над себе. Токму во ова се гледа совршената итрина и лукавство на противникот што поради неговите нови искушенија Христовиот војник паѓа од своите сопствени стрели тогаш кога не можел неговиот непријател да го победи со своите демонски оружја.

122. Другите страсти, како што веќе рековме, се успокојуваат под влијание на некое друго место; стивнуваат и се истоштуваат и кога ќе се оддалечи предметот на гревот или удобноста за грешење и поводот за гревот, и оваа страст се оддалечува во пустината заедно со оние кои бегаат од неа; таа не се плаши од никакво место, не се плаши ни тогаш кога се оддалечува предметот од нашиот поглед, затоа што таа ја добива храброста не на некое друго место, туку во самите успеси во добродетелите на оној, кого што го напаѓа. Другите страсти, како што веќе рековме, во текот на времето некогаш ослабуваат и исчезнуваат, а на оваа, долгото време не само што не ѝ штети, туку собира уште повеќе храна, потребна за суетата.

123. Најпосле, другите страсти, кои се состојат во раздорот со спротивните на нив добродетели, и страстите што војуваат против нив како во јасен ден, лесно е да бидат победени и полесно е запазувањето од нив, а оваа проникнува меѓу добродетелите и бива помагана од нив; се меша заедно со нашите војски, се бори како во темна ноќ и тогаш измамува многу пострашно, затоа што тогаш никој не ги очекува нејзините напади и не се заштитува од нив.

124. Читаме, дека Езекија, јудејскиот цар, човек кој бил совршено праведен во сѐ, бил победен само со една стрела на онаа страст, па така, оној што можел само со силата на својата молитва да испроси убивање на 185 илјадна асирска војска, бил победен со суетното славољубие – иако по Божја определба било одредено да умре по два дена, пак по силата на неговата молитва му бил продолжен животот за уште 15 години, а за доказ на тоа, сонцето се вратило за 10 степени назад. По таквото сведоштво поради неговата добродетел и по таквиот Божји знак за милоста према него, само поради тоа што се погордеал и што почнал да мисли високо за себе, загубил сѐ и себе. Но не само себе, туку и целиот свој народ го изложил на Божји гнев, па, кога се смирил и почнал да Му се моли на Бога со сиот свој народ, го измолил само тоа Божјиот гнев да не се појави во деновите на неговото царување (сп.4.Цар.20; 2.). Толку е погубна и тешка грешната страст на превознесувањето.

125. Озија, прадедото на спомнатиот цар, исто така восфален со сведоштво на Светото Писмо, кога по многу добродетели и многу пофални дела и уредби за доброто на народот се превознесе со славољубие и високо мислење за себе, Гo навредил Господа Бога со тоа свое неугодно дело и веднаш бил накажан со симнување од висината на својата слава во страшна загуба (2. Кн. Летоп.26). Еве и друг пример на тешко паѓање! Од ова гледате колку се погубни среќните успеси, кога не се пазат себе од славољубие и превознесување, и како во таквиот случај тие што не внимаваат на себе и што не се пазат, кои не се скрушени во тешките животни околности, биваат жестоко накажувани поради победата над гревот, па така, избегнувајќи ја смртната опасност за време на борбата, паѓаат по повод својата победа и торжество.

126. Затоа, апостолот поучува и советува: “Да не бараме лажна слава, еден друг да не се предизвикуваме, еден на друг да не си завидуваме“ (Гал.5,26). И Господ, изобличувајќи ги фарисеите, вели: “Како можете вие да поверувате кога примате слава еден од друг, а славата, што е од Единиот Бог, не ја барате?” (Јован 5,44). За таквите говори и блажениот Давид кој со застрашување вели: “Кога би можело да дојде спасението на Израил од Сион?! Кога Бог ќе ги врати заробените од народот Свој, тогаш ќе се зарадува Јаков и ќе се развесели Израил” (Псал. 52,6)

127. Славољубието ги обзема и почетниците во монашкиот живот и оние кои малку успеале во добродетелите и во духовното знаење, обично биваат превознесувани затоа што имаат убав глас и затоа што пеат поубаво од другите, затоа што се пополни и што имаат убаво тело, или што потекнуваат од богати и благородни родители или пак, затоа што презреле висока воена служба и големи почести. Славољубието им нашепнува дека, кога би останале во светот лесно би имале големи почести и големо богатство, мамејќи ги на тој начин да им принесуваат жртва на неизвесните надежи и терајќи ги да се воздигнуваат со мислата дека се откажале од нешто што никогаш не го имале.

128. Славољубието многумина ги гони да имаат желба да станат свештеници или ѓакони, претставувајќи им мисла, дека тие со својата светост и со точноста во извршувањето на своето свето дело, можат и на другите свештенослужители да им послужат како пример за светост, а освен тоа, би можеле да им бидат на корист и со своето однесување и со своите поуки. Понекогаш и оние што живеат во пустините во отшелништво, во осамени ќелии, славољубието ги тера да мечтаат во својот ум како посетуваат разни домови и манастири и како со своите убедливи зборови многумина обраќааат во верата и им помагаат да пријдат по вистинскиот пат. На тој начин бедната душа талка таму-ваму како во длабок сон, понесена од сладости на таквите помисли, а славољубивиот, исполнет со такви мечтаења повеќепати не е во состојба да ги забележува своите дела, ни присуството на своите браќа, дури и тогаш кога се тие пред неговите очи, бидејќи сладосно потопен во сето тоа, се однесува како да е вистина и како да сонува буден.

129. Си спомнувам дека и јас, кога живеев во Скитската пустина, запознав еден старец, кој доаѓајќи во ќелијата на својот брат за да го посети, слушнал дека тој говори нешто, па застанал и сакал да дознае кое место од Светото Писмо го чита или на памет го говори, како што е таму обичај да се прави за време на рачната работа. Откако внимателно добро послушал, тој открил дека неговиот брат мислејќи дека се наоѓа в црква, изговора поука пред насобраниот народ. Тоа значело дека тој брат бил измамен од духот на славољубието, се замислувал како свештеник кој исполнува одговорна свештеничка служба. Кога почекал уште малку, старецот слушнал, како тој брат ја завршува поуката, па откако ја променил својата должност, си замислил дека е во ѓаконски чин и почнал да извикува: ” Огласени излезете! ” Тогаш старецот чукнал на вратата, па, откако братот излегол да го пречека и да го воведе во својата ќелија, го прашал дали одамна пристигнал, покажувајќи дека е вознемирен, бидејќи совеста негова го измачувала за она што станало пред тоа. Старецот љубезно му рекол: “Јас токму што пристигнав, кога ти ги изговараше зборовите: “огласени излезете!”

130. Сметав дека е потребно да го кажам ова овде, затоа, имајќи ја пред нашите очи оваа слика, да знаеме со каква сила и со каква постепеност нѐ напаѓаат овие страсти од кои се измачува бедната душа, па да бидеме повнимателни кон себе и полесно да ги одбегнуваме мрежите и стапиците на ѓаволот. Така постапуваат и египетските духовни отци. Тие не се колебаат ваквите работи да ги изнесуваат пред сите, раскажувајќи за себе и за другите, откриваат пред младите монаси какви се нападите на сите страсти, особено какви се тие што ги напаѓаат младите и со какви ќе бидат напаѓани подоцна, за да им помогнат на почетниците во духовниот живот да ги знаат вистинските тајни на борбата со демоните, па гледајќи ги како во огледало, да ги разберат причините за страстите што ги напаѓаат и да ги научат средствата за борба против нив; да знаат однапред за борбите што им претстојат и како да се пазат од нив, како да се спротивставуваат против оние што ги напаѓаат и како да се борат со нив. Како што најспособните меѓу телесните лекари ги лекуваат не само болестите што постојат, туку и оние што ги предвидуваат по својата опитност и предупредуваат како да бидат и тие лекувани, така и овие вистински лекари на душата, со своите духовни поуки, како со некој противотров ги отстрануваат болестите на срцата кои ќе се појават подоцна да бидат веднаш отстранети со тоа што ќе знаат кои cе причините на страсните напади и какви лекарства да употребат против нив.

131. Христовиот војник, кој има желба правилно да се подвизува со вистински духовен подвиг, треба со сите можни средства да се труди да го победи овој многувиден и разновиден ѕвер. Пред сѐ, можеме да го избегнуваме самото среќавање со него, кој востанува против нас со сета своја злоба, и постојано да ги имаме во својот ум Давидовите зборови: “Кого би можело да дојде спасение за Израил од Сион?! Кога Бог ќе ги врати заробените од народот Свој, тогаш ќе се зарадува Јаков и ќе cе развесели Израил” (Псал. 52,6), за да не си дозволуваме да правиме што и да е за со славољубива намера да придобиеме суетна слава. Потоа, она што сме го направиле добро, треба да се трудиме, исто така, да го запазиме добро, та по него да не навлезе во нас болеста на славољубието и да не ги уништи плодовите на сите наши трудови. Во однесувањето на браќата е установено со постојано настојување да се отклонува сѐ што може да ги направи славни меѓу луѓето. И ние сме должни со сите наши сили да бегаме од човечката слава, да бегаме од заразата на славољубието. Од славољубието можеме да се запазиме само ако постојано имаме на ум, дека поради него ќе го загубиме плодот на нашите тудови и подвизи, ако ги правиме со славољубива намера. Освен тоа, ќе бидеме виновни за голем престап и како крадци на она што е свето ќе бидеме осудени на вечни маки, бидејќи сме Го навредиле Бога со тоа што сме сакале да вршиме добро заради луѓето, а кое треба да се врши само заради Бога; за тоа што сме ги претпоставиле луѓето на Бога и славата на светот пред славата на Бога. Така, ќе бидеме изобличени на Страшниот Суд од Бога Кој ги знае тајните на човечките срца.

ж) Борба со духот на гордоста (Кн.12-та)

132. Осмата и последна борба ни претстои со духот на гордоста. Оваа страст, иако е последна во редот на борбите со страстите, по својот почеток и по времето на настанувањето е прва. Ова е најжестокиот и најнескротливиот sвеp кој ги напаѓа особено совршените, и ги уништува тогаш кога тие стигнуваат речиси до самиот врв на добродетелите.

133. Има два вида гордост: првиот е тој, со кој, како што рековме, биваат победувани луѓето со висок духовен живот, а вториот ги напаѓа почетниците во монашкиот живот и телесните луѓе. Иако обата вида на гордост предизвикуваат погубно издигнување пред Бога и пред луѓето, сепак, првиот вид на гордоста е издигнување пред Бога, а вториот издигнување пред луѓето. Почетокот на гордоста према луѓето и средствата за борба против неа, ќе ги истражуваме, ако Бог ни даде живот, во последните глави на оваа книга, а сега ќе говориме за првиот вид на гордоста со која како што рековме, главно се напаѓани совршените. За ова сега сакаме да поразмислиме.

134. Нема ни една друга страст која така ги уништува сите добродетели и која така го лишува човекот од секаква праведност и секаква светост, каква што е лошата гордост. Таа, како некоја сеопфатна зараза, не се задоволува само со раслабувањето само на еден член, или на еден дел; таа го растројува целото тело со смртно растројство, и оние што стојат на висината на добродетелите се обидува да ги кутне со големо паѓање, и да ги погуби. Секоја друга страст се задоволува со своите граници и со своите предели, и ако ги вознемирува и другите добродетели, сепак е устремена главно против една од нив и неа ја напаѓа и со неа се бори. Така, чревоугодието, односно страста за многу јадења и пиења или за јадење и пиење на особено вкусни јадења и пиења, ја напаѓа воздржливоста, похотата телесна го осквернува целомудрието, гневот ја прогонува трпеливоста. Па така, оној што ѝ е предаден на некоја од страстите не им бива сосема туѓа на другите добродетели, но откако ќе ја победи и погуби таа добродетел, тој се вооружува против страста, која ѝ е спротивна, а другите само делумно може да ги одржува. А страста на гордоста, што ќе почне да владее со душата, како некој свиреп тиранин кој го презел најголемото укрепление на тврдината на добродетелите – смирението, го урива и до темел го разурнува целиот нивни град. Некогаш високите градски ѕидини ги урива и ги срамнува со земјата, ги измешува со земјата на пороците и никако не ѝ дозволува на душата да ја има својата слобода. И колку е побогата душата што ја заробил, тој ја подложува на потешко робување, откако претходно ќе ја лиши од целото богатство на нејзините добродетели со најнечовечно ограбување.

135. Ако сакаш поточно да ја сфатиш силата на овој најжесток тиранин, да си спомнеме како можел еден таков ангел, кого, поради неговата безгранична светлина и убавина го нарекле Луцифер! Тој бил турнат од небото не поради нешто друго, туку поради оваа страст. Па како што тој, ранет со стрелата на гордоста, од таквиот највисок ангелски блажен чин паднал во пеколот, ако таквата бестелесна сила, украсена со толку значајни предности, само горделивото срце можело да го турне од небото на земјата, тогаш со каква будна претпазливост треба да се пазиме ние кои сме облечени со земно тело, кое покажува колку ниско сме паднале и колку е разнебитена нашата природа? А за тоа како да се запазиме од разурнувачкото и заразно дејство на оваа страст, можеме да се поучиме откако ќе го проследиме почетокот и причините на ваквото разурнувачко паѓање . Зашто ниедна болест не можеме да ја лекуваме, не можеме да одредуваме лакарства против неа, ако пред тоа не ги проучиме нејзиниот почеток и нејзините причини. Овој Архангел облечен со божествена светлина, кој сјаел повеќе од другите ангелски сили по штедроста на Создателот, почнал да мисли дека тој болскот на премудроста и таа убавина на добродетелите, со кои го украсила благодатта на Создателот, ги има по своите природни сили, а не по Божјата милост и штедрост. И поради тоа се воздигнал и почнал да смета дека е еднаков со Бога, дека, како и Самиот Бог, нема од ништо потреба, дека нема потреба од Божјата помош за да живее во таквата чистота. Ете, така тој почнал наполно да се надева на силата на својата слободна волја, верувал дека само со нејзината сила ќе има cѐ што му е потребно за полното совршенство во добродетелите и за непрекинливоста на врвното блаженство. Само оваа единствена помисла станала за него првата причина на неговото погубно паѓање. Оставен поради неа од Бога, мислејќи дека не му е потребна неговата помош, веднаш станал непостојан и колеблив, ја почувствувал немоќта на својата природа со која се насладувал како со Божји дар, кој тогаш го загубил. Па така, бидејќи во срцето свое си велеше: “ќе се искачам на небото, ќе го издигнам престолот свој погоре од Божјите звезди и ќе седнам на гората во соборот на боговите, на крајот од северот” (Иса.14,13), и со својот лажлив јазик, мамејќи се себе, почнал да говори дека ќе биде сличен со Севишниот, како што потоа ги измамил Адама и Ева, уверувајќи ги, дека ќе бидат како богови, и поради тоа го добил овој одговор: “ќе видат праведните, ќе се уплашат и ќе му се потсмеваат, па ќе речат: ете човек, кој немаше прибежиште во Бога, тука имаше верба во големото богатство свое, и побара прибежиште во благосостојбата! А јас, пак, сум во Божјиот дом како плодна маслина и се надевам на милоста Божја во сите векови. Вечно ќе Те славам за она што го направи, и ќе Го величам името Твое, пред светиите Твои, зашто тоа е добро” (Псал. 51, 6-9). Последните зборови сосема со право можат да се однесуваат и на оние луѓе кои се надеваат возвишените блага да ги добијат без Божја закрила и помош.

136. Ете, ова е и причината на првото паѓање и почетокот на главната страст која потоа преку него, преку оној што прв бил ранет од неа, откако се прикрала кај првосоздадениот, го изродила сето мноштво на страстите. И откако првосоздадениот поверувал дека и тој ќе може само со силата на својата слободна волја и со своите сопствени усилби да ја достигне Божјата слава, ја загубил и таа што ја добил по Божјата добрина.

137. Ете, така, со примери и сведоштва од Светото Писмо најлесно се докажува дека страста на гордоста, без оглед на тоа што таа по редот на духовните борби, се наоѓа на последно место, по својот почеток таа е сепак прва, и таа е изворот на сите гревови и на сите престапи. Таа не е како другите страсти, таа не ја погубува само спротивната на себе добродетел, односно не го погубува само смирението, туку ги уништува и сите други добродетепи; таа не се бори против почетниците и ништожните, туку особено против тие што стојат на висината на совршенството, што се најсилни. Зашто и пророкот така напомнува за оваа страст: “На мрежата своја ѝ принесува жртва и на торбата ѝ кади со темјан, зашто тие му прибавуваат сладок залак и вкусна храна” (Авак. 1,16). Затоа и блажениот Давид, иако со големо внимание ги истражувал тајните на своето срце и на својата совест, знаејќи дека тие не се скриени од Бога, извикувал: “Господи, срцето мое не се вознесува, ниту очите мои се креваат високо; не копнеам по големи работи ниту по она што е над моите сили” (Псал. 130,1) и уште: “Нема да остане во мојот дом оној, кој прави сплетки; кој говори лага, не може да остане пред очите мои” (Псал. 100, 7), но знаејќи колку е тешко и за совршените да се запазат од оваа страст, не надевајќи се во ова само на своите усилби, туку со молитва се обраќал кон Господа, да му избегне и да не биде ранет од стрелата на тој непријател, велејќи: “Таму паднаа оние што вршат беззаконие; соборени се и не можат веќе да станат” (Псал. 35,12), односно да му помогне да не направи некој погрешен чекор по наговор од гордоста, плашејќи се да не биде подложен на она што е речено за гордите: “Бог се противи на горделивите ” (Јак.4,6) и: “Секој горделив по срце е одвратност пред Господ: биди сигурен дека тој нема да остане неказнет” (Изрек. 16,5). Почетокот на добриот пат е – да се врши правда; тоа е поугодно пред Бога, отколку да се принесуваат жртви. Кој Го бара Господа, ќе најде знаење со правда; оние што навистина Го бараат, ќе најдат мир.

138. Колку ли големо зло е гордоста, кога за борбата против неа не е доволна силата на ангелите и на другите рамни на неа сили, туку дека за тоа е потребна силата на Самиот Бог! Исто така, треба да забележиме дека апостолот не рекол за оние кои се сврзани со другите страсти дека тие Му се противат на Бога; не рекол, дека Бог им се противи на чревоугодниците, блудниците, гневливите или на среброљубивите, туку дека им се противи на гордите. Зашто другите страсти или се однесуваат на оние што грешат со нив или на оние со кои грешат со другите луѓе, а оваа страст е свртена токму против Бога и затоа особено и заслужува Него да Го има за свој противник.

139. Мрежите на овој опасен дух можеме да ги избегнеме, ако за секоја од добродетелите во кои чувствуваме дека напредуваме, ќе велиме заедно со апостолот: “Со благодатта на Бога сум тоа што сум, и Неговата благодат, која е во мене, не беше празна” (1. Kop. 15. 10) и: “Бог е Оној, Кој во вас прави да сакате и да дејствувате според Неговата добра волја” (Фил.2,13), како што говори и Самиот Извршитсл на нашето спасение: “Јас сум лозата, а вие прачките; и кој е во Мене, и Јас во него, тој ќе даде многу род; зашто без Мене не можете да направите ништо” (Јован 15,5). А псалмопеачот Давид вели: “Ако Господ не ја изѕида куќата, залудо ќе се трудат градителите нејзини; ако Господ не го запази градот, залудо ќе бдее стражата” (Псал.126,1). И ничија волја, волјата на оние што сакаат и што трчаат, никој не е во состојба никој што е облечен со тело, не може да се бори против духот, без особена Божја милост и помош да постигне совршенство и душевна и телесна чистота, па затоа да се удостои да го прими она што толку силно го сака и кон што така постојано трча. Затоа што “секој добар дар и секој совршен подарок иде одозгора, симнувајќи се од Отецот на светлината во Кого нема промени ни сенка од измена” (Јак.1,17) А светиот апостол Павле пишува: “Што имаш, што не си примил? А штом си примил, зошто се фалиш како да не си примил?” (1. Кор.4,7).

140. Ова не го говорам со намера да го порекнам значењето на човечките напори, да го отклонам некого од неговиот грижлив и напорен труд. Напротив, одлучно тврдам, а ова не е мое лично мислење, туку е мислење на светите старци, дека совршенство без нив никако не може да се постигне, но тие самите, со своите напори, без Божјата благодатна помош никаква работа не можат да доведат до крај, до вистинскиот степен на своето совршенство. Зашто, како што говориме, човечките усилби, сами за себе, без Божјата благодатна помош, не можат да ни помогнат да се спасиме, но Божјата благодат им се дава само на оние што се трудат. За ова се говори и во 88-от псалм, каде ги читаме следниве зборови: ” Го најдов мојот слуга Давид; со своето свето масло го помазав” (Псал. 88,20). Иако во Светото Евангелие се говори за тоа дека им се дава на оние што просат, дека им отвораат на оние што чукаат и оние што бараат – наоѓаат, сепак треба да знаеме дека просењето, чукањето и барањето сами за себе не се достатни, ако Божјата милост не ни го даде тоа што го испросуваме, не ни ја отвора вратата на која чукаме, и не ни помага да го најдеме она што го бараме. А Божјата милосрдност е секогаш готова да ни го подари сето тоа, ако ние од наша страна пројавиме добра волја, зашто Бог го сака, и го очекува нашето совршенство и нашето спасение многу повеќе од нас самите. И блажениот Давид толку силно ја сознавал неможноста да имаме успех во работите само со помош на нашите лични усилби и на нашите трудови, па со удвоена молитва Му се обраќа на Самиот Господ да ги исправи неговите дела, велејќи: “И благоволението на нашиот Господ Бог нека биде со нас, и дај да ни успеат делата на рацете наши, дај им успех на делата на рацете наши” (Псал. 89,17) и: “Поради Твојот храм во Ерусалим, царевите ќе Ти принесуваат дарови” (Псал. 67,29).

141. Затоа, ние треба да се стремиме кон совршенството, да се трудиме да постиме, да бдееме, да се молиме, да се скрушуваме душевно и телесно, за да не се гордееме, да не се превознесуваме, та сето тоа што го правиме да не ни биде попусто. Ние треба да бидеме уверени, дека не само што не можеме да го добиеме спасението со нашите усилби и трудови, туку дека не можеме да ги правиме ни духовните подвизи, со кои сакаме да го добиеме вечното спасение, дека и нив не можеме да ги правиме како што треба без Божјата благодатна помош.

142. Секогаш треба да Му благодариме на Бога не само затоа што нѐ создал разумни суштества, што нѐ надарил со слободна волја, што ни ја подарил благодатта на светото крштевање, што ни го дал на помош знаењето на Законот, но и за тоа што ни го дава секој ден со Своето промислување за нас, а имено: што нѐ брани од ѓаволските напади, што ни помага да ги победуваме телесните страсти, што не закрилува од многу опасности и без да го знаеме тоа, што ни помага да не паѓаме во гревови, што ни помага и што нѐ просветува да го познаваме Неговиот закон, што тајно нѐ вдахновува со скрушеност поради нашата мрзливост и поради нашите гревови, што нѐ поправа и што нѐ води кон спасение, што нѐ потсетува, некогаш и против нашата волја и што ни помага да копнееме по нашето спасение. Најпосле, и самата наша слободна волја, која е повеќе наклонета кон страстите, ја упатува кон подобро дејствување и ја свртува кон патот на добродетелниот живот со дејството на Својата благодат врз неа.

143. Ете, во што се состои смиреноста пред Бога! Ете во што е и верата на најдревните свети отци која се запазува и досега незапамтена и кај нивните приемници. За оваа нивна вера несомнено сведочат и апостолските сили кои ги пројавиле не само кај нас, туку и меѓу неверните и меѓу малуверните.

144. Јудејскиот цар Јоас најнапред имал живот што бил достоен за пофалба, но потоа, откако се погордеал бил предаден на нечесни и нечисти страсти, како што вели апостолот: “Бог ги предаде на нивниот изопачен ум – да го прават она што не прилега” (Рим. 1,28). Таков е законот на Божјата правда: “Кој непокајно се воздигнува со горделиво превознесување на своето срце, тој му бива предаван на посрамување на гнасниот срам, па понижен на таков начин, да почуствува дека, ако сега се покажува така осквернет, тоа е затоа што порано не сакал да ја сознае длабоката нечистотија од горделивото превознесување и затоа, откако ќе го сознае тоа да почне со ревност да се очистува од едната и од другата страст.

145. Очигледно е, дека никој не може да дојде до крајното совршенство и до чистотата, поинаку, освен преку вистинската смиреност која видливо ја посведочува пред браќата, а ја покажува и пред Бога во длабините на своето срце, верувајќи дека без Неговата закрила и помош во сите мигови на неговиот живот, никако не може да го достигне совршенството, кон кое копнее и кон кое со усилби трча.

146. Доколку ни дозволуваше скудноста на нашата дарба, со Божја помош, доста кажавме за духовната гордост со која, како што рековме, биваат искушувани совршените. Овој вид на гордост на многумина не им е познат и многумина не ја доживеале, зашто и малкумина се трудат да придобијат таква чистота на срцето за да дојдат до таквата дарба. Таа обично ги зафаќа оние, кои откако ги победиле сите други страсти, се наоѓаат речиси на самиот врв на добродетелите. Најлукавиот наш непријател, бидејќи не можел Да ги победи тогаш, кога ги повлекувал кон телесното гревовно паѓање, сега се обидува да ги измами, да ги врзе и да ги кутне со духовно паѓање, замислувајќи пред тоа да ги лиши од наградата за сите нивни претходни плодови, за чие придобивање вложиле големи трудови. Впрочем, нас, кои сме уште обмотани со телесните страсти, тој воопшто не нѐ удостојува да нѐ искушува на таков начин, туку нѐ напаѓа со груба и телесна надуеност. Па затоа сметам дека е потребно да проговориме малку за ваквата пониска горделивост, во која паѓаме ние, луѓето што се како нас, а особено младите монаси и оние што допрва почнуваат да се подвизуваат.

147. Оваа телесна гордост, како што рековме, ако остане во душата на монахот по лошото почнување на одрекувањето од овој свет, не му дозволува да премине од световната надуеност кон Христовото смирение; во почетокот го прави непослушен, не му дава да биде кроток, достапен и љубезен, да живее во согласност со сите браќа, да живее како сите и да не се издвојува; тој особено не се согласува, според заповедта на нашиот Бог и Спасител, да биде лишен од сето земно богатство, а, меѓутоа, бидејќи откажувањето од светот не е ништо друго, освен покажување умртвување во сѐ и носење на крстот, и не може да биде поинакво, ниту може да се изградува на други основи освен на тие: да сознаваме дека сме умреле духовно за “сѐ што е во овој свет и да веруваме дека треба и телесно да умираме секој ден, таа и таква гордост нѐ учи дека треба да очекуваме долг живот, нѐ тера да замислуваме во иднина разни продолжителни болести, нѐ поколебува со силата на стравот и збунетоста, говорејќи ни дека кога ќе останеме без свои средства за живот, ни укажува на тоа дека е многу подобро храната и облеката да ги набавуваме сами за себе, отколку тоа да го прават другите за нас, напомнувајќи ги како потврда за тоа следниве зборови: “Поблажено е да се дава, отколку да се прими” (Дела 20,35), чија вистинска смисла тие никогаш не можат да ја разберат поради нечувствителноста и студенината на своето срце.

148. Монахот, кој го започнал своето одрекување од светот, никогаш не ќе може вистински да го разбере едноставното Христово смирение. Тој нема да се фали со познатоста на своето потекло и да се превознесува со својата служба што ја имал во светот кој го оставил само телесно, но не и со своето срце; или се фали со парите, кои ги задржал при себе за своја пропаст, зашто поради нив не може да се помири со манастирскиот начин на живеење, ниту може со послушност да ги прифати советите на својот духовен учител. Оној што е победен од гордоста, тој се смета понижен, ако треба да ги исполнува манастирските правила за покорувањето и послушноста, тој дури не сака со желба да го слуша учењето за совршениот духовен живот, а понекогаш чувствува и потполна одвратност према него, особено тогаш, кога тоа што се говори го смета како намерно устремено против него. Во ваков случај, неговото срце се ожесточува уште повеќе и се исполнува со гнев. Неговиот глас станува силен, зборовите негови се груби, одговорот груб и горчлив, држењето и одот горделиви и станува многу зборлив. И токму затоа, духовните разговори не му придонесуваат никаква корист. Напротив, тие се штетни за него, зашто стануваат повод за уште поголем грев.

149. Јас слушнав еден млад монах кога неговиот духовен отец го прекори и го праша зошто не е смирен како што бил кога се одрекол од светот, тој почна да се воздигнува горделиво и одговори вака: “Па зар јас се смирував затоа, за секогаш да бидам потчинет? ” Старецот, кога ги слушна овие зборови, толку се вчудоневиди и, како да ја загуби способноста за говор, занеме, мислејќи дека тие зборови не се изговорени од човек, туку од самиот сатана, така што не можеше да каже ни еден збор на таквата негова безочност и бесрамност, туку само воздивнуваше и стенкаше од длабочината на своето срце, молчејќи во себе ги изговораше зборовите што биле речени за Спасителот: ” Сам Себе се понизи, послушен сѐ до самата смрт, смрт на крст” (Фил.2,8) и не само за извесно време, туку “до самата смрт “.

150. Ете, во какви дела се пројавува таа телесна гордост! Во нејзиниот говор има извикување, а во молчењето – здодевност, а кога е весела – силна и невоздржлива смеа, во жалоста – бесмислена помраченост, во одговорот – бодливост, во зборовите – леснина; зборовите ги изговара без учество на срцето. Гордоста не знае за трпеливост, нејзе ѝ е непозната љубовта; смела е кога навредува, а малодушна во претрпувањето на навредите; тешка е во послушноста, ако таа не е согласна со нејзината волја и нејзината желба; не трпи поуки и совети; не е способна да се одрече од своите желби; крајно е отпорна некому да му се покори; секогаш настојува да го прави само она што таа го сака и што самата го одлучила; никогаш не сака да отстапи пред некого или во нешто. Па откако станала неспособна за прифаќање спасоносни совети, таа повеќе им верува на своите мисли, отколку на размислувањата на своите духовни старци.

151. Откако оној со кого овладеала гордоста се спуштил толку ниско по такви стапалници, со ужас се одвратува од строгата побожност во манастирското општожитие и почнува да претпоставува дека ако тој малку напредува по патот на совршенството, тоа се должи на тоа што на тој пат го спречува општењето со браќата и, ако малку успева во придобивањето на трпеливоста и смиреноста, дека тоа е по вина на другите; поради пречките од нивна страна, тој почнува да посакува да живее во осамена ќелија или има желба да устрои посебен манастир во кој би привлекол многумина кои сакаат да живеат построг живот и брза да собере, некои кои ќе сакаат да бидат последователи на неговото учење и на неговите поуки, и на тој начин правејќи се од лош ученик уште полош учител.

152. Затоа, ако сакаме нашата зграда да се издигне до самиот врв и да Му биде угодна на Бога, да се потрудиме да ѝ ставиме темел кој нема да биде според нашата самоугодлива волја, туку по вистинското евангелско учење, според кое, таквата основа може да биде само стравот Божји и смиреноста која се раѓа од кротоста и простосрдечноста. Смиреноста не можеме да ја имаме, ако не се лишиме од сѐ; без неа не можеме да се утврдиме во добрата послушност, ниту во силната трпеливост, ни во непоколебливата кротост, ниту во совршената љубов. А без сите нив нашето срце никако не може да биде живеалиште на Светиот Дух, како што возгласува Господ преку пророкот, велејќи: “За да се спознае на Земјата патот Твој, и меѓу сите народи спасението од Тебе ” (Псал. 66,2)

153. Затоа Христовиот војник кој добро се подвизува со духовен подвиг и сака да биде овенчан од Господа, треба да се погрижи да го уништи и овој најдив ѕвер, кој ненаситно ги проголтува сите добродетели, уверен дека сѐ додека тој биде во неговото срце, тој нема да може да се ослободи од сите страсти, туку дека, и да успее да придобие некоја добродетел, и таа ќе загине од неговиот отров. Зашто во нашата душа никако не може да биде изградена зградата на добродетелите, ако најнапред во нашето срце не бидат ставени основите на вистинската смиреност која е најсилна од сѐ, само таа е достапно силна да ја држи врз еебе издигнатата до врвот зграда на совршенството и на љубовта. Затоа сме должни, пред сѐ пред браќата, со искрена расположба да ја пројавуваме нашата вистинска смиреност, да не си дозволуваме да ги ожалостиме со што и да било, а тоа никако не можеме да го правиме ако од љубов према Христа не биде во нас длабоко вкоренето вистинското откажување од сѐ, кое се состои во потполното лишување од секаков имот. Потоа, должни сме со искрено срце и без лицемерие да го носиме товарот на послушноста и на потчинувањето, така што, освен заповедта на нашиот духовен отец никаква друга желба да не живее во нас, а ова никој не може да го исполнува, освен оној кој се смета не само мртов за светот, туку се смета неразумен и глуп и кој без секакво размислување исполнува сѐ што му заповедаат старците, со вера дека сето тоа е свето и дека му се кажува од Самиот Бог.

154. Кога ќе се запазуваме во ваква расположба, тогаш, без секакво сомневање, во нас ќе настане таква неизменлива и спокојна состојба на смиреност, што сметајќи дека сме подолу од сите, ќе претрпуваме сѐ што ни се прави, макар колку и да е навредливо, па дури и штетно, како да ни се наложува од нашите духовни отци кои раководат со нашиот живот. И не само што сме должни сето тоа да го поднесуваме, туку ќе мислиме дека е малку и ништожно, ако притоа постојано размислуваме со чувство за страдањата на нашиот Господ Исус Христос и на сите светии, зашто тогаш тешкотиите што ги доживуваме ќе ни се чинат дотолку полесни доколку се наоѓаме далеку од големите дела и од многуплодниот живот. Нашата силна желба да имаме трпеливост, која произлегува од тоа, ќе биде уште посилна, ако при тоа помислуваме на тоа, дека и ние ќе се преселиме од овој свет и дека веднаш потоа ќе станеме соучесници на нивното блаженство и на нивната слава. Ваквата помисла е погубна не само за гордоста, туку и за сите други страсти. Потоа треба силно да ја запазуваме ваквата смиреност и пред Бога, а тоа ќе можеме да го постигнеме ако бидеме убедени дека ние сами, без Неговата помош и благодат, ништо не можеме да направиме по однос на совршенството во добродетелите, и искрено ќе веруваме, дека и тоа што, сме ја сфатиле оваа вистина, дека и тоа е дар Божји.

Обработи и презентира,
О.М.П., 2022